Sortulyng ─ Arctostaphylos

Nafnið Arctostaphylos er komið úr grísku »arktoy stafyle«, norrænt ber; bjarnarber af arktos, björn (norrænn).
Ættkvíslin sortulyng (Arctostaphylos Adanson) heyrir til lyngætt (Ericaceae) ásamt 120 öðrum ættkvíslum. Nú teljast 66 tegundir til kvíslarinnar og vaxa þær í Norður-Ameríku, Mexíkó, Mið-Ameríku, Evrópu og Asíu. Þetta eru fjölærir, lágvaxnir eða skriðulir runnar; einstaka tegund er þó all hávaxin. Blöð eru gisstæð á stuttum legg, egglaga til sporbaugótt, skinnkennd, oftast slétt, ýmist hærð eða hárlaus. Blóm í klasa, 5-20 saman, oftast drúpandi; tvíkynja, bikar- og krónublöð 5 (sjaldan 4), fræflar (8-) 10, fræva 2-10 rýmd. Aldin er steinaldin, rautt, rauðbrúnt, brúnt eða svart á lit með eitt til tíu fræ, en oftast fimm.
Hér á landi vex aðeins ein tegund ættkvíslar.

Sortulyng ─ Arctostaphylos uva-ursi (L.) Sprengel
Sígrænn, grófur, jarðlægur runni með rótskeytar greinar, hinar yngstu uppsveigðar og hærðar. Þekur þess vegna oft stór svæði. Blöðin eru öfugegglaga eða spaðalaga (1-2,5 x 0,5-1,5 cm að stærð), jafnvel mjó-sporbaugótt, leggstutt (2-4 mm), þykk, sígræn, gljáandi og skinnkennd; þau eru alveg slétt Leggstutt blómin drúpa fá saman í klasa á endum greina; krónan er krukkulaga, hvít eða rauðlit með rauðan kraga. Bikar- og krónublöð eru hvort fimm að tölu, fræflar eru 10. Aldinið er hárautt og hnöttótt steinaldin, 6-12 mm að þvermáli. Viðurnafnið uva-ursi merkir ber bjarnarins.

Vex í móum og lágu kjarri vítt um land. Frá Holtavörðuheiði norður að Blönduósi er þess hvergi getið, né heldur frá austanverðri Melrakkasléttu að Borgarfirði eystra; á Suðurlandi vex það strjált. Blómgast í júní. 10–30 cm á hæð.

Hefur mikið verið brúkað til ýmissa hluta og verður aðeins á fátt eitt drepið hér. Í galdrabók frá 15. öld segir, að venjulegt sé að bera það á sér í litlum poka til vatnar gegn draugum.
Af blöðum og berjum var bæði búið til duft og seyði og haft til lækninga. Það var mulið smátt í mortéli og sigtað, svo að aðeins smágerðasta kæmi með, og tekin hálf teskeið í spæni fullum af mysu tvisvar daglega. Seyði var oftast gert þannig, að smáskornir plöntuhlutar voru soðnir í vatni, þar til einungis þriðjungur vatnsins var eftir. Þótti mátulegt, að hafa 2 lóð (1 lóð = 1/32 úr pundi) af því vel þurru í um 3 pela af vatni og sjóða niður í 1 pela, og »takist 1 matspónn 3svar daglega«.

Þeim, er þjáðust af steinsótt eða blöðrusteini, var talið einkar hollt að taka inn seyði eða duft, því að sagt var, að sortulyngið »brjóti stein«. Víst er, að mörgum hefur reynzt vel þetta ráð, og eru blöð þess (folia uva-ursi) enn á lyfjaskrám.
Plantan inniheldur meðal annars efni (glycosid), sem nefnist arbutin og veldur batanum. En vegna þess, að seyðið er bragðvont vegna sútunarsýru, sem mikið er af í plöntunni, var snemma reynt að vinna arbutinið ómengað úr henni. Þetta tókst þegar 1852, en í ljós kom, að verkunin var ekki sú sama og áður.
Sortulyngið þótti einnig gott við lífsýki (niðurgangi), ef maginn var áður vel hreinsaður og engir verkir meðfylgjandi. Ennfremur talið ágætt móti munnsviða og húðleysi líkamans og til þess að þvo með bletti þá, sem húðin var gengin af. En plantan er mjög barkandi, og »má því með varúð brúkast«, eins og segir í Grasafræði Odds Hjaltalíns.
Berin, (lúsa-)mulningarnir, voru álitin öllu kraftmeiri en blöðin, og voru búnir til úr þeim grautur og saftir. Var það sagt örva blóðið og matarlystina.
Berin eru með marga steina (steinaldin), safalaus og með hvítt, mjölvað og nærri bragðlaust aldinkjöt. Flestir kannast við þau undir nafninu (lúsa)munnlingar eða mulningar, sem einnig er haft um óþroska krækiber. Virðast bæði nöfnin vera algeng. Þá eru þau sums staðar kölluð munlingar, muðlingar eða jafnvel myðlingar og músaber. Fróðlegt væri að kanna þetta nánar eftir landshlutum.
Stór hluti handrita er skrifaður með sortulyngsbleki. Lögurinn þarf langa seyðslu, og járnvítríól þarf til. Járnsvarf má hafa í stað járnvítríóls, en þá þarf það að standa lengri tíma á hlýjum stað. Á stundum var notazt við víðileggi eina. Höfundur þessa pistils hefur framleitt sortulyngsblek í fjölda ára eftir gamalli forskrift.
Víða í sveitum var plantan höfð til skreytinga á jólum, enda mjög fögur með hárauð, drúpandi ber og þykk, sígræn, gljáandi blöð. Algengt er, að börn búi til perlufestar úr berjum. Þá þykir mörgum gott að sjúga sykur úr blómum.
Miklu mest var sortulyng notað til litunar, en aðferðir, sem hafðar voru, ekki ætíð hinar sömu. Dugðu þær misjafnlega. Fá mátti fram ýmis lita-afbrigði eftir því hvaða efni voru höfð með við suðuna. Voru þessi einkum notuð: sorta (at), álún, blásteinn og járnvítríól.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson lýsa einna bezt sortulyngslitun eins og tíðkaðist í Borgarfirði á þessa leið: »Fyrst var tekið sortulyng og blöðin söxuð lauslega, og svo var helt vatni á þau í keri og athugað, að vatn og lyng samsvaraði stærð dúksins, sem lita átti, þó mátti vera heldur meira en minna af hverju; síðan var vatnið láta standa á jurtinni í 1 eða 2 vikur, þangað til búið var að draga safann úr henni, og fannst það bezt á smekknum, hvað hann var herpandi. Þá voru dúkarnir breiddir á jörðu og hinum söxuðu blöðum stráð yfir þá, þeir síðan undnir saman í stranga og látnir í pott, þá var ausið yfir dúkana hinum fyrrnefnda legi, þangað til potturinnn var fullur, þá var kynt undir og látið sjóða í 6-8 stundir og svo látið smámsaman kólna. Vaðmálið var undið saman um stöng, svo það mátti snúa því í pottinum. Eftir þessa fyrstu suðu var vaðmálið orðið dökkbrúnt; slíkt vaðmál, eigi meira litað, var notað í hversdagsföt handa vinnufólki. Ef vaðmálið átti að lita alsvart til sparifata fyrir karla og konur, var brúkuð sorta, það er leirleðja, sem finnst á 2-4 feta dýpi í sumum forarflóum, svört og fitukynjuð, hálffljótandi, með járnögnum smáum. – Sortan var látin í ker, hreinu vatni helt á og hrært vel í, þegar leðjan hafði jafnað sig í vatninu og vökvinn orðinn eins og vellingur á þykkt,létu menn hann setja sig, og hinu þunna var ausið í annað ker. Svo var vaðmálsstranginn brúnlitaði varlega tekinn upp úr sortulyngsbaðinu, svo sortulyngsblöðin eigi falli af, dúkurinn breiddur út og núið á hann hinni þykku leðju, sem setzt hefur á botninn, þá var hann aftur vafinn upp á stöngina, látinn í pottinn og allsstaðar þjappað sortulyngsblöðum í kring, svo var þynnra sortuvatninu ausið yfir, þangað til það rann yfir vaðmálið, sem svo var soðið í 12 stundir, látið kólna, tekið upp og þvegið og var þá orðið svart. Sortulituðum fötum var hætt við að brenna í lituninni og þau þóttu ekki eins endingargóð.«

Má sjá af þessari lýsingu, að sortulitunin var bæði dýr og tímafrek, enda var til þess tekið, þegar efnalítið fólk spókaði sig í sortulituðum fötum. Til er þessi vísa um bónda nokkurn, sem var ekki mikill búmaður og bjó við lítil efni, en var frakkur í tali:
Reynir hortug ræðugöng
rétt á gorti smitar.
Þó að skorti fæðuföng,
fötin sortulitar.

Þá fylgdi sá hængur lituninni, að ullin reyndist ekki jafn endingargóð á eftir. – Litunin lagðist því víðast hvar niður um miðja 19. öld, enda var þá farið að brúka erlend litunarefni, svo sem Indígó, þó að dýrari væru, enda dugðu þau betur.
Margir undu þessari ráðabreytni illa og fannst það hin mesta sóun að eyða ríkisdölum til kaupa á erlendum litum, þá er unnt var að nota villtar íslenzkar plöntutegundir oft með betri árangri.
Einn þeirra var Magnús Stephensen háyfirdómari. Hann var forgöngumaður skynsemis- og fræðslustefnunnar hér og mikill áhugamaður um að fræða og mennta lítilsiglda og fákunnandi alþýðu manna. Þótti mörgum hann of hvassyrtur í hennar garð, enda sagði Baldvin Einarsson: »Stephensen talar jafnan um hin hærri vísindi, og skammar bændurna og alla án undantekningar að þeir séu eigi heima í þeim.«
Magnús skrifaði fjölmargar greinir um nytsaman fróðleik og gaf út mörg rit og bækur til að betrumbæta búskap manna. Í Klausturpóstinum, sem hann gaf út í níu ár, birti hann tvær greinir um sortulitun, hina fyrri árið 1818 og hina síðari 1821.
Í fyrri grein segir meðal annars: »Það er undarlegt nóg, að þó náttúrunnar þekking á seinni tímum hafi stórum aukizt í útlöndum, og margir lærðir menn uppgötvað hennar áður huldu leyndardóma marga, ekki sízt í þeirri svokölluðu náttúruspeki (Physica) og samblandsfræði (Chemia), hefir þeim þó miður tekizt þar að uppfinna þá sortulitunaraðferð, sem kenndi að lita klæði, dúka og annað hrafnsvart, þó svo að ekki spillti seigju eða haldi þeirra.«
Magnús telur mikla nauðsyn að rannsaka þetta til fullnustu. »Því framar, sem svarti liturinn er, af náttúru hans eða eðli, öllum litum hentari, oss öllum Norðurlöndum metinn einhver hinn sómasamlegasti og heiðvirðasti öllum stéttum, þess vegna viðhafður á klæðum, sem allir þeir birtast í til mestu viðhafnar, fyrir keisurum, konungum og mestu tignarmönnum, sem ekki skyldast til sérlegan embættisbúning að bera, er oss óskandi, að hann ætíð hér hjá oss verði virtur og metinn, sem Íslandi hollasti og prýðilegasti litur, og að útlendir dýrir því framar afleggist, sem þeir olla mörgum fátækum óþarfa útdrags, og prýða menn engu framar.«
Magnús áleit, að sortan eða atið innihéldi »bítandi eða ertandi efni«, svo að hann fékk Guðbrand Vigfússon til þess að á »chejmiskan hátt að rannsaka vorrar litunarsortu undirstöðuefni«. Guðbrandur komst að því, að í sortunni væri járn og réð því til að nota skyldi edik eða mjólkursýru »til þess að deyfa sortunnar etandi eðli«.
Þrátt fyrir ráðleggingar Magnúsar Stephensens jukust kaupin á hinu dýra Indígói. Í seinni greininni hvetur hann því menn aðeins til sparnaðar á því. Gáfaður forstandsmaður í bændastétt á Austurlandi hafði sent honum bréf um, hvernig nota mætti Indígó og sortulyng saman. Magnús lét prófa þá aðferð á búi sínu í Viðey og gafst prýðilega. Niðurstöður þeirrar athugunar voru þær: »1) Að þessi litan verður allt eins blæfögur, eins og þó eintómt Indígó væri brúkað og að 2) við þessa sambrúkun þess og lyngduftsins reynist liturinn enn fastari í ull og fatnaði en ella, og hvað mikilsvert er: 3) fullur 3ungur bezta Indígós eða meira sparast við þá sambrúkun, svo að 2 lóð af því og 4 lóð af sortulyngsblaðadufti munu reynast fullt svo góð, eða betri og drjúgari, en 3 lóð af bezta Indígoi.«
Skal nú látið staðar numið að skýra frá gagnsemi sortulyngsins og sparnaðarviðleitni mikils lærdómsmanns, sem í ríkum mæli vildi hag þjóðar og heill í öllum greinum og innræta mönnum hugsunarhátt, er horfði til sannra þjóðþrrifa.

Mætti þetta verða mönnum umhugsunarefni næst, er þeir rekast á sortulyngsbreiður á göngu sinni um móa eða í lágvöxnu kjarri, sem er tíður vaxtarstaður þess.
Hér koma nöfn sortulyngs á nokkrum erlendum málum:

Enska: Bearberry,
Danska: Hede-Melbærris
Sænska: Mjölon, (miolenagräs, myölena gräs)
Norska: Mjølbær
Finnska: Sianpuolukka
Þýzka: Immergrüne Bärentraube
Franska: Raisin-d’ours commun, Raisin d’ours

Samnefni:

Arbutus uva-ursi Linnaeus, Sp. Pl. 1: 395. 1753; Arctostaphylosuva-ursi subsp. adenotricha (Fernald & J. F. Macbride) Calder & Roy L. Taylor; A. uva-ursi var. adenotricha Fernald & J. F. Macbride; A. uva-ursi subsp. coactilis (Fernald & J. F. Macbride) Á. Löve, D. Löve & S. L. Kapoor; A. uva-ursi var. coactilis Fernald & J. F. Macbride; A. uva-ursi var. leobreweri Roof; A. uva-ursi subsp. longipilosa Packer & Denford; A. uva-ursi var. marinensis Roof; A. uva-ursi subsp. monoensis Roof; A. uva-ursi var. pacifica Hultén; A. uva-ursi subsp. stipitata Packer & Denford; A. uva-ursi var. stipitata (Packer & Denford) Dorn; A. uva-ursi var. suborbiculata W. Knight

ÁHB / 4.10.12

Leitarorð: arbutin • Arctostaphylos • Arctostaphylos uva-ursi • blek • blekgerð • blóm sortulyng • gljáandi blöð • hrafnsvart • indigo • Klausturpóstur • Magnús Stephensen háyfirdómari • munlingar • músaber • myðlingar • náttúruspeki • perlufestar • Reynir hortug ræðugöng • skinnkennd • sortulitunaraðferð • sortulyng • sortulyngsblek • sortulyngsbreiður • sortulyngslitun • sortulyng_blom • steinaldin • uva-ursi • Vaðmál