Ástunga

Sullaveiki var með skelfilegri sjúkdómum hér á landi á fyrri tíð. Um miðja 19. öld komst Harald Krabbe að orsökum veikinnar og upp úr því tókst smám saman að ráða niðurlögum hennar. Sjá hér.

Orsök sullaveikinnar er í stuttu máli sú, að bandormur (Echinococcus granulosus) lifir í þörmum hunds (eða tófu). Með saur dýranna berst ógrynni af eggjum út í umhverfið. Ef egg ratar upp í mann (eða sauðkind) þroskast það í lirfustig, það er vökvafyllta blöðru með urmul af litlum bandormslirfum. Nýr bandormur þroskast úr lirfunum aðeins, ef hrár sullur kemst í meltingarveg hunds.

Sullurinn í mönnum var oftast í kviðar- eða brjóstholi; á stundum einn en oft líka margir litlir. Menn gátu lifað með sull í mörg ár og fyrir kom, að kalkhjúpur myndaðist umhverfis blöðruna og lirfurnar drápust. Hins vegar voru margir illa haldnir í mörg ár og smám saman dró af þeim.

 

Erfitt reyndist oft og tíðum að losa menn við sull. Nokkrar aðferðir tíðkuðust og var engin þeirra örugg. Þá deildu læknar um aðferðir. Hér á eftir fer lýsing Skúla Skúlasonar (1890-1982), ritstjóra og blaðamanns, á ástungu læknis, þegar hann var unglingur. Frásögn þessi er úr bréfi, sem hann skrifaði föður mínum, Hákoni Bjarnasyni, 15. október 1969, en þeir skrifuðust á í fjölda mörg ár. Mér þykir lýsing Skúla svo merkileg, að hana beri að varðveita.

 

Læknir sá, sem Skúli nefnir, var Ólafur Guðmundsson (1861-1906), sonur Guðmundar Einarssonar prests á Kvennabrekku og síðar á Breiðabólsstað á Skógarströnd og Katrínar Ólafsdóttur prófasts í Flatey Sigurðssonar Sívertsen. Hann var því bróðir Theodoru Thoroddsen.

 

Hér hefst bréfið:

En svo vikið sé aftur að Ólafi lækni, verð ég að geta þess, að hann sé eini læknirinn í veröldinni, sem á þökk eða sök á því, að ég skrifa þetta bréf. Því að ef Ólafs hefði ekki notið við, væri ég fyrir löngu dauður. Þegar ég var á öðru árinu gekk kýlapest yfir Rangárvelli og hún kom í eyrað á mér. Ólafur kom og skar í eyrað og tók úr því snepil, sem að vísu er lítið áberandi, en þó má túlkast sem „biti aftan vinstra“. Þegar ég óx að mannviti fannst mér það talsvert leiðinlegt, – ég hefði heldur kosið „biti framan hægra“ – því að það var hrossa-mark föður míns. En ekki gat Ólafur að þessu gert. – Svo varð ég 14 ára, og þá á föstudaginn langa vorum við bræðurnir að æfa okkur í langstökki úti á vesturtúninu. Ég stökk vitanlega lengst, því að ég var elstur, en í síðasta stökkinu datt ég á rassinn og stóð upp með ópum og óhljóðum og var studdur inn í rúm, og læknirinn sóttur samstundis, því að allir héldu að ég væri að deyja. Ólafur læknir kom að vörmu spori – því að 30 km fram og aftur ríður enginn á 5 kortérum köldu spori milli Odda og Stórólfshvols – og hann sagði umsvifalaust: „Drengurinn er með sullaveiki“ og moraði á mig joði hvað eftir annað og fyrirskipaði þessa joðmorun næstu 10 daga – „þá kem ég aftur og sting á honum“, sagði Ólafur og fór. Svo kom hann á tilsettum tíma. Lét ömmu mína margvefja laki um magann á mér og þrýsta honum saman einsog hægt væri, og síðan tók hann svera nál, með annarri nál innan í og sagði: „Nú er það búið,“ og svo stakk hann nálinni rétt fyrir neðan neðra rifið hægra megin, og þá stóð buna af vatni nærri því undir loft. Amma mín stóð með gríðarstórt vaskafat við hliðina á mér, og í það streymdu rúmir 5 lítrar af tæru vatni. „Þetta er ágætt,“ sagði Ólafur, „það er þá ekki nema einn sullur – en hann var stór – stærsti sullur sem ég hef séð – en það er auðveldara að eiga við svona stóra sulli en þessa smásulli, Skúli litli. Gratulera.“

Svo fékk hann sér hressingu inni hjá pabba og reið af stað í sprettinum. Hann reið alltaf í sprettinum. – Kom aftur við og við og eftir 11 vikur var ég orðinn svo, að síðan hef ég ekki kennt mér neins meins. – Þannig er Ólafur læknir minn eini sanni lífgjafi, og þess vegna hef ég skrifað svo langt mál um hann. Ég hef aldrei átt nætursakir á spítala, og það er líklega sjaldgæft um mína jafnaldra – annars mundi ég ekki gorta af því. En þegar ég var ungur voru spítalar eiginlega óþekkt fyrirbrigði í sögunni, og aðeins ætlaðir holdsveikum, enda var stærsti spítali vorrar aldar ætlaður þeim, þó að kaþólskir væru svo framsýnir að hugsa sér að fleiri sjúkdómar væru til á Íslandi en holdsveikin og reistu spítala á Landakotstúni „fyrir ýmsa parta líkamans“, eins og Einar á Geldingalæk komst að orði í þingræðu, þegar hann talaði gegn því, að Þorvaldur Pálsson – kallaður Valdi skakki – fengi ríkisstyrk til að framast í útlöndum til þess að kynna sér gigtlækningar og „nudd við þeim“.
Tveimur árum seinna víkur Skúli aftur að Ólafi lækni og segir svo í bréfi frá 23. október 1971:

En úr því að ég hef orðið svo langorður um B.M. Olsen verð ég að bæta við nokkrum orðum um Ólaf lækni [Guðmundsson frá Kvennabrekku]. Frá mínum barnsárum man ég ekki eftir neinum, sem mér þykir vænna um, allra vandalausra, og er það m.a. vegna þess, að ég veit að ég á honum að launa, að ég varð meir en 15 ára. Ég fékk nfl. sullaveiki, en Ólafur læknaði hana með „gömlu aðferðinni“, sem var í því fólgin að láta sullinn gróa við holdið og stinga síðan gat á magann eða bringuna. Þetta gerði Ólafur læknir, og hefur mér aldrei orðið meint af þessu síðan.

 

ÁHB / 11.1. 2013

 

 

 

Leitarorð: ástunga • biti aftan vinstra • echinococcus • Einar á Geldingalæk • geldingalækur • guðmundur einarsson • harald krabbe • hrossamark • ólafur guðmundsson • ólafur guðmundsson læknir • skúli skúlason • skúli skúlason ritstjóri • sullaveiki • sullur • theodora thoroddsen • valdi skakki • þorvaldur pálsson