Lórur – Rorippa

Ættkvíslin Rorippa Scop. telst til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Þetta eru ein-, tví- og fjölærar tegundir, oftast í deigju eða votlendi. Stöngull er uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, greindur eða ógreindur og blöðóttur. Stofnblöð á stilk, einföld, heilrend, tennt, bugðótt, lírulaga, kambskift eða fjaðurskipt. Stöngulblöð stilkuð eða stilklaus, fleyglaga, mjókka jafnt, með blaðeyru eða örlaga neðst, heilrend, tennt og fjaðurskert.

Blómskipun klasi með eða án stoðblaða, lengist við þroskun. Bikarblöð aflöng til egglaga, oft himnurend. Krónublöð gul eða hvít, sjaldan rósrauð, geta verið óþroskuð, aflöng, spaðalagaegglaga eða öfuglensulaga; nögl á stundum greinileg, styttri en bikarblöð. Fræflar eru 6, sjaldan 4 og jafnlangir. Skálpar hnöttóttir, bjúglaga eða sjaldan aflangir, án greinilegra strengja.

Til þessarar ættkvíslar teljast um 80 tegundir, sem vaxa vítt um heiminn. Sumar tegundir kvíslar eru á stundum taldar til ættkvíslarinnar Nasturtium.

Ættkvíslarnafnið Rorippa er gamalt plöntunafn. Ekkert er vitað um merkinguna.

Hér á landi er ein innlend tegund, kattarjurt, en tvær vaxa sem slæðingar. Önnur þeirra er allvíða um landið suðvestanvert og á Mið-Norðurlandi, en hin hefur aðeins fundizt á einum stað.

Íslenzku nöfnin á tegundunum þremur eru ekki vel valin: kattarjurt, skógarflækja eða flækjujurt og brunnperla. Hér er lagt til, að ættkvíslin fái nafnið lórur, en lóra getur verið „gælukenndur viðliður í orðum eins og kisulóra” eða „merkt eitthvað lítið eða ögn af einhverju” eins og segir í Íslenskri orðsifjabók eftir Ásgeir Blöndal Magnússon (1989). Þá kemur orðstofninn einnig fyrir í fornum norskum og sænskum ár- og stöðuvatnaheitum.

Hér er lagt til, að eftirtaldar breytingar verði á íslenzkum tegundarnöfnum:
Rorippa islandica heiti kattarlóra, R. sylvestris heiti skógarlóra og R. nasturtium-aquaticum heiti vatnalóra.

Síðan verður tíminn að leiða í ljós, hvort aðrir taka upp þessi nöfn. Sannast sagna býzt eg ekkert frekar við því.

 

 

Greiningarlykill að tegundum innan kvíslarinnar Rorippa:

1. Blóm gul …………… 2
1. Blóm hvít ………….. vatnalóra (R. nasturtium-aquaticum)

2. Krónublöð álíka löng og bikarblöð. Stöngulblöð með blaðeyru. Skálpur styttri en 8 mm …… kattarlóra (R. islandica)
2. Krónublöð lengri en bikarblöð. Stöngulblöð án blaðeyrna. Skálpar lengri en 8 mm ……… skógarlóra (R. sylvestris)

 

Kattarlóra – Rorippa islandica

Ein- eða tvíær jurt. Stöngull er uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, marggreinóttur, hárlaus og gáróttur; oft holur og safaríkur. Stofnblöð og stöngulblöð áþekk, lírulaga til fjaðurskipt; stöngulblöð stilkuð eða nærri stilklaus. Oftast með 3 eða 4, tennt eða sepótt smáblaðpör, broddhlutinn stærstur, einkum á stofnblöðum.
Blómskipun klasi. Blómin gul, um 3 mm að þvermáli, krónublöð á lengd við bikarblöð. Skálpar aflangir, lítið eitt uppblásnir, með örstuttan stíl. Skálpar um það bil jafnlangir eða lengri en skálpleggir.

Vex í deigum jarðvegi við vötn, læki og laugar. Algeng um sunnan- og norðanvert land. Blómgast í júlí. 5-40 cm á hæð.

Tegundin R. islandica líkist mjög R. palustris (L.) Besser, sem er all algeng annars staðar á Norðurlöndum. Helzt má aðgreina tegundirnar á því, að fræ hinnar síðar nefndu eru greinilega smáörðótt en ekki eða tæplega hinnar fyrr nefndu.

Nöfn á erlendum málum:
Enska: northern yellowcress, northern marsh yellowcress
Danska: Kær-Guldkarse
Norska: islandskarse
Sænska: islandsfräne
Finnska:
Þýzka:
Franska:

 

Skógarlóra – Rorippa sylvestris

Skógarlóra – Rorippa sylvestris (L.) Bess. – er fjölær jurt með upprétta eða jarðlæga, rótskeyta stöngla. Rótarkerfið er mjög víðskriðult og öflugt. Stofnblöð lík stöngulblöðum, sem eru á stilk eða nærri stilklaus, fjaðurskipt, með 3-6 smáblaðpör, broddhlutinn er ekki breiðari en aðrir blaðhlutar.
Blómskipun klasi. Blómin eru gul, 5 mm að þvermáli, krónublöð um tvisvar sinnum lengri en bikarblöð, þegar þau eru fullvaxin. Skálpar eru stuttir og mjóir, oftast litlu sverari en skálpleggirnir; þroskar sjaldan eða aldrei fræ.

Vex sem slæðingur, einkum í ræktaðri jörð, á Suður- og Norðurlandi. Blómgast í júni og júlí. 10-25 cm á hæð.

Viðurnafnið sylvestris er dregið af latneska orðinu ‘sylva’, skógur og merkir ‘vex í skógi’.
Samnefni:
Radicula sylvestris (L.) Druce; Sisymbrium sylvestre L.; Brachiolobos sylvestris (L.) Allioni; Nasturtium sylvestre (L.) W. T. Aiton

 

Nöfn á erlendum málum:
Enska: creeping yellowcress, yellow fieldcress, keek
Danska: Vej-Guldkarse
Norska: vegkarse
Sænska: strandfräne, strandkrasse, strandsenap
Finnska: rikkanenätti
Þýzka: Wilde Sumpfkresse
Franska: cresson des bois

 

Vatnalóra – Rorippa nasturtium-aquaticum

Vatnalóra – Rorippa nasturtium-aquaticum (L.) Hayek – er oft talin til ættkvíslarinnar Nasturtium. Þetta er sígræn, fjölær og safarík jurt, sem lifir aðallega í rennandi vatni en hér í heitum jarðvegi. Stönglar eru jarðlægir, þykkir og geta orðið um hálfur metri á lengd. Blöðin eru fjaðurskipt með 1-3 smáblaðpör, sem eru þykk og nærri kringlótt.
Blómskipun er klasi. Blóm eru um 5 mm að þvermáli, krónublöð eru hvít og um tvisvar sinnum lengri en bikarblöð. Skálpar eru sverir (um 2 mm) og um 1,5 cm á lengd. Skálpleggir eru útstæðir.
Tegundin hefur vaxið sem slæðingur um hríð í heitum jarðvegi á Sólheimum í Grímsnesi. Óvíst er hvernig tegundin hefur borizt til landsins. Frekari upplýsingar um hana liggja ekki fyrir.

Viðurnafnið nasturtium-aquaticum er dregið af latnesku orðunum ‘nasus’, nef og ‘tortus’, þjáður, kvalinn; einnig af ‘aqua’, vatn. Merkingin er því ‘sá sem lifir í vatni og kvelur nefið’. Nafnið er komið til af því, að plantan lyktar líkt og piparrót (Armoracia rusticana) og getur valdið ertingu í nefi.

Samnefni:
Nasturtium officinale R. Br., N. nasturtium-aquaticum (L.) H. Karst.; Sisymbrium nasturtium-aquaticum L., Sisymbrium nasturtium Thunb.; Radicula nasturtium Cav.; R. nasturtium-aquaticum (L.) Rendle & Britten; Rorippa nasturtium Beck

Nöfn á erlendum málum:
Enska: Watercress
Danska: Tykskulpet Brøndkarse
Norska: grøn engelskkarse
Sænska: källfräne, källkrasse, vattenkrasse
Finnska: isovesikrassi
Þýzka: Brunnenkresse
Franska: cresson de fontaine, cresson officinal

 

ÁHB / 4. nóvember 2015

 

Leitarorð: brunnperla • flækjujurt • kattarjurt • kattarlóra • lórur • Nasturtium • Rorippa • Rorippa islandica • Rorippa sylvestris • skógarflækja • skógarlóra • vatnalóra