Náttúrufræðingurinn Steindór Steindórsson – Aldarminning

Erindi
Erindið var flutt á ráðstefnu um Steindór Steindórsson, grasafræðing og skólameistara, á sal Menntaskólans á Akureyri 12. ágúst 2002, þegar hundrað ár voru liðin frá fæðingu Steindórs.

I Inngangur
Á aldarafmæli Steindórs Steindórssonar frá Hlöðum er vel við hæfi að setjast niður, staldra við og rifja upp verk hans og lífshlaup. Við höfum nú hlýtt á tvö erindi, um æviferil hans og skólamanninn Steindór. Hlutskipti mitt hér er að tala um náttúrufræðinginn frá Hlöðum, eða með öðrum orðum þann hluta ævi Steindórs, sem er að öðrum ólöstuðum eftirtektarverðastur.

Það er ekki auðgert að fjalla um svo stórbrotinn mann sem Steindór var, búinn bæði kostum og göllum sem aðrir menn.
Vissulega telst það til sérstakrar gæfu að hafa þekkt hann, kynnzt honum allvel og fengið að heyra hann fjalla tæpitungulaust um menn og málefni. Þar var ekkert dregið undan. Störf Steindórs frá Hlöðum verður að skoða í margvíslegu ljósi, ef leggja skal dóm á þau. Skal það nú rakið hér í fjórum meginatriðum, hvers ber helzt að taka tillit til.
– Í fyrsta lagi verður að líta til þeirra manna, sem mest mótuðu lærdóm hans.
– Í öðru lagi skal litið til verka hans bæði í ljósi þess tíma, sem þau voru unnin á og einnig, hvernig þau hafa staðizt tímans tönn.
– Í þriðja lagi verður að huga að aðstöðu og aðbúnaði öllum, sem Steindóri til boða stóð.
– Í fjórða og síðasta lagi er nauðsynlegt að reyna fara nærri um hug Steindórs sjálfs til eigin verka.

Þetta síðasta atriði kann mönnum að sýnast örðugast, en eg hygg að fara megi nærri um viðhorfs hans sjálfs með því að lesa æviágrip íslenzkra náttúrufræðinga, sem hann samdi. En víkjum að því síðar. Hér gefst ekki tóm til þess að rekja rannsóknasögu Steindórs til neinnar hlítar. Hann hefur sjálfur gert grein fyrir henni í ævisögunni, en tæpt skal á fáeinum atriðum

II Yfirlit yfir nám og störf, er lúta að náttúrufræði

a) Námsárin í Kaupmannahöfn
Steindór var við nám í Kaupmannahöfn á þriðja tug síðustu aldar. Þá stóðu Danir mjög framarlega á sviði náttúrufræða og ekki sízt í grasafræði. Það leikur því vart nokkur vafi á, að Steindór kynntist fremstu mönnum í greininni. Aðal kennari hans var víðkunnur prófessor, Ostenfeld að nafni. Þetta var á þeim árum, sem óvenjuleg gróska hljóp í þá grein grasafræðinnar, sem kalla mætti gróðurfræði. Verk Raunkjærs og Warmings voru í hávegum höfð í Danaveldi og annars staðar í Evrópu risu upp á þessum tíma sterkir og merkir skólar í þessum vaxtarsprota grasafræðinnar, með Braun-Blanque og Du Rietz í fararbroddi, sem tókust á um aðferðir við gróðurmælingar. Þá var hin descriptíva plöntu-sociologia í tísku og þá tiltölulega nýverið var farið að lýsa gróðurfélögum með tölum. Þessar nýstárlegu aðferðir tileinkaði Steindór sér, þó að hann hefði litla æfingu í að beita þeim, þegar hann hóf eigin athuganir og heim var komið. Í stuttu máli felast athuganirnar í því að meta þekju og/eða tíðni hverrar tegundar innan mælireits. Síðan er unnið úr mælitölum eftir vissum aðferðum. Því má skjóta hér inn í, að þessi aðferðarfræði átti nú aldeilis ekki upp á pallborðið á áttunda og níunda tug síðustu aldar, í nútíma tækjaveröld, en nú eru menn að gera sér æ betur ljóst, að með róuðum reikniaðferðum, eru engar haldbetri leiðir til þess að lýsa gróðri og skilgreina gróðurfélög.

b) Rannsóknir
Þegar Steindór hóf athuganir sínar í grasafræði 1930 hér á landi, störfuðu einkum tveir menn aðrir á því sviði, Ingólfur Davíðsson og Ingimar Óskarsson. Steindór fékk við heimkomuna það verkefni að rannsaka gróður í Flóanum syðra og að kanna margvísleg áhrif áveitunnar. Hann hlaut styrk til starfans fyrir milligöngu velgjörðarmanns síns Guðmundar G. Bárðarsonar og ekki er mér grunlaust um, að hann hafi einnig notið æskuvinar, Valtýs Stefánssonar, sem á þessum tíma var þó hættur hjá Búnaðarfélaginu og orðinn ritstjóri, en einnig liðsinntu honum Tryggvi Þórhallsson formaður Búnaðarfélags Íslands og Sigurður búnaðarmálastjóri Sigurðsson. Sumum virðist ef til vill einkennilegt, að Norðlendingurinn skyldi halda suður, en mála sannast er, að Steindóri þótti sem honum væri ofaukið fyrir norðan, þar sem Ingimar hafði aðallega stundað athuganir sínar.og því fór hann suður til gróðurrannsókna á áveitusvæðum Skeiða- og Flóamanna. Að mörgu leyti kom sér þetta illa fyrir Steindór. Að loknum rannsóknum í Flóanum og reyndar víðar, meðal annars á Skeiðum og í Þjórsárdal, var hann á fjöllum, 1930-1937, með Pálma Hannessyni, Sigurði Jónssyni frá Brún og ýmsum fleirum, sem hér verður ekki getið. Á fimmta og sjötta tug aldarinnar fer hann víða um land og oftast einn og heldur hann sig þá einkum í byggðum. Alls ferðaðist hann 16 sumur um sveitir landsins.

Á fyrstu áratugum ferðaðist hann á hestum í félagi við aðra náttúrufræðinga eða hélt til á einum stað og gekk þaðan til athugana í ýmsar áttir; oft tók hann sér far með áætlunarbílum og skipum, fór mikið fótgangandi, en síðan eignaðist hann jeppa um tíma – »og þá fóru allir að þúa mig« – sagði hann eitt sinn, en ekki líkaði honum það tiltakanlega miður. Lítilsháttar styrki fékk hann til ferðalaga og einhverjar tekjur frá einstökum stofnunum, meðal annars frá Skógrækt ríkisins.

Þáttaskil verða í rannsóknasögu Steindórs frá Hlöðum 1954, þegar Björn Jóhannesson jarðvegsfræðingur setti fram þá hugmynd að gera gróðurkort af gróðurlendum á afréttum landsins. Fór hann þess á leit við Steindór, að hann yrði gróðurfræðilegur ráðunautur kortagerðarmanna, enda kom enginn annar til greina í því efni. Steindór tók þátt í þessu starfi hátt í tvo áratugi. Á ferðum þessum, þar sem hann naut aðbúnaðar og farkosta Rannsóknastofnunar landbúnaðarins, bætti hann miklu við gróðurmælingar sínar. Þá kom hann á marga staði, sem hann hafði ekki verið á áður. Loks er að geta þess, að hann dvaldist um þriggja vikna skeið í fimm sumur á Grænlandi í lok áttunda áratugar.

Links:
1. http://www.althingi.is/cv.php4?nfaerslunr=552

c) Innlend samskipti
Í ævisögu sinni geinir Steindór frá því, að ungur gerði hann sér vonir um samvinnu við Ræktunarfélag Norðurlands um gróðurrannsóknir. Hann hafði metnað frá upphafi eins og hverjum æskumanni er bæði nauðsynlegt og hollt. Eg geri mér þó ekki fulla grein fyrir í hverju nákvæmlega slík samvinna átti að vera fólgin, en þær vonir hans urðu að engu. Ekki var mörgum reyndar til að dreifa hér á landi til að eiga samskipti við í grasafræði og hann var mjög fáskiptinn um viðfangsefni
annarra. Sem dæmi má nefna, að þeir þrír, Steindór, Ingólfur Davíðsson og Ingimar Óskarsson, sem stóðu að 3. útgáfu á Flóru Íslands eftir Stefán Stefánsson, munu sjaldan eða jafnvel aldrei hafa hitzt til skrafs og ráðagerða um útgáfuna. Önnur samskipti þeirra voru lítil sem engin.

Að sama skapi urðu samskipti Steindórs við hina yngri kynslóð grasafræðinga næsta lítil. Hann nefnir þá ekki á nafn í ævibók sinni nema tvo þeirra og þá einungis í sambandi við grasatímaritið Flóru, sem kom út á árunum frá 1963 til 1968. Eg vil því leyfa mér að halda því fram hér, að Steindór hafi verið einfari í sínum fræðum. Taka vil eg þó fram, að Steindóri lá alls ekki þungur hugur til þessara manna og aldrei veit eg til, að hann hafi sneitt að grasafræðilegum viðfangsefnum þeirra. Á hinn bóginn er mér minnisstætt eitt atvik, þá er eg fylgdi honum út á flugvöll í Reykjavík að hann kastaði kveðju á einn náttúrufræðing og eg ýjaði að því, hvort hann ætlaði eitthvað að ræða við hann. »Á milli okkar er vopnlaus friður,« svaraði karl og arkaði sína leið. Hygg eg, að svo hafi verið um fleiri í þessum hópi, en þessi afstaða
hans er mér nú skiljanlegri en þá og vík eg að því síðar. Vinafár var Steindór þó aldrei, en hann kaus sér frekar vini úr útjaðri grasafræðinnar, úr geira landbúnaðar og skógræktar, auk fjölmargra annarra úr öllum stéttum þjóðfélagsins. Steindór var ekki allra enda kærði hann sig alls ekki um það; svo einfalt var nú það.

d) Erlend samskipti

Steindór átti all nokkur samskipti við erlenda grasafræðinga, einkum annars staðar á Norðurlöndum. Til Bandaríkjanna fór hann þó 1956. Fyrst dvaldist hann í Washington en fór þaðan í langt ferðalag um landið. Notadrýgst varð honum dvölin í Californíu, enda naut hann þar fulltingis dansks manns, Jens Clausens að nafni, sem tók hann víða með sér. Í þessari ferð kom Steindór í rauðviðarskóg og segist honum svo frá, að hann hafi aldrei orðið jafndolfallinn alla sína daga. Þrisvar sinnum, 1964, 1973 og 1979, hélt hann til Þýzkalands á ársmót gróðurfræðinga í Rinteln, en þar voru haldnar ráðstefnur undir stjórn hins víðfræga Reinholtz Tüxens, eins helzt kennismiðs mið-evrópska skólans í gróðurfræði og arftaka Braun-Blanque, sem áður er getið. Til Írlands hélt hann 1963 og dvaldi þar í hálfan mánuð. Ofuraugljós er ástæða fyrir þeirri för. Enginn getur talið sig fullnuma í mýrarfræðum, nema hann hafi litið yfir hina víðlendu mýrarfláka þar í landi.

Miklu mest hélt hann þó sambandi við norræna grasafræðinga, þó aðallega með skiptum á sérprentum. Í flest grasabókasöfn, sem eg hef komið, hefur mér verið bent á viðamikið sérprentasafn Steindórs. Nokkra einlæga vini og góða kunningja átti hann í Danmörku frá skólaárunum, en eg hygg, að Norðmenn hafi mest áhrif haft á störf hans sem
grasafræðings. Hann varð vel kunnur Johannesi Lid safnverði 1951, þá er hann dvaldist rúma þrjá mánuði í grasasafninu í Osló. Og víst er, að hann tók þátt í gleðskap norskra grasafræðinga, því að hann raulaði stundum fyrir munni sér, þótt laglaus væri: Du må have mine presse når jag dör, en sú vísa er í miklu uppáhaldi meðal norskra grasafræðinga, þegar nokkuð er liðið á gleðskapinn. En mest áhrif á Steindór sem grasafræðing hafði án efa annar Norðmaður, Rolf Nordhagen prófessor. Kemur þar tvennt til. Í fyrsta lagi hlýddi Steindór á fyrirlestur hans 1936 á þingi norrænna náttúrufræðinga í Helsinki um vetrarstöðu plantna á ísöld, um þá kenningu, sem Axel Blytt setti fyrstur fram, að plöntur hefðu lifað af síðustu skeið ísaldar. Svo mjög rótaði Nordhagen við grasafræðilegum barnalærdómi Steindórs um ördeyðukenninguna, að hann varpaði henni frá sér til fulls nokkrum árum seinna eftir miklar umþenkingar og athuganir.
Í öðru lagi er var hið stóra tveggja binda ritverk Nordhagens um gróður í Siljedal öðrum grasafræðingum fyrirmynd um áratuga skeið um aðferðir og framsetningu á gróðurathugunum. Kennir þessara áhrifa auðsjáanlega í ritum Steindórs.

III Árangur af starfi Steindórs frá Hlöðum
a) Gróðurlýsingar

Nú kann einhver að spyrja, hver hafi orðið árangur af ferðabrölti og gróðurmælingum Steindórs frá Hlöðum. Við skulum hafa það jafnframt í huga, að ferðalög voru alls ekki jafn sjálfsagður hlutur á starfsferli
Steindórs og þau eru nú. Með gróðurathugunum sínum tókst Steindóri frá Hlöðum hvorki meira né minna en að skilgreina og flokka meginþorra íslenzkra gróðurfélaga eftir tilskildum reglum, og í fáum orðum sagt veitti hann okkur heildaryfirlit yfir megingerðir gróðurs í landinu. Þó að ýmsir hafi fundið að því, að aðferðin hafi verið einföld og takmörkuð við háplöntur einar, er það nú samt svo, að enginn hefur gert betur í þessu efni en hann. Eins og kom fram hér í morgun, liggja athuganir þessar til grundvallar gróðurkortagerð á landinu, en þar birtast þær í mun einfaldaðra formi en hann gekk frá þeim. Eg býst við, að hér inni séu ekki ýkja margir, sem í raun geri sér grein fyrir því afreksverki, sem felst í þessu starfi. Enga fjöður dreg eg þó yfir það, að Steindór dró upp frumdrættina og vissulega er langt í frá, að hann hafi unnið allt, sem gera þarf. Mikið verk er enn óunnið. Það breytir þó engu um það, að afrakstur verka Steindórs er meðólíkindum á þessu sviði.

b) Miðsvæða-kenningin

En fleira kemur til. Á ferðum sínum öðlaðist hann víðfeðmt yfirlit yfir útbreiðslu hverrar tegundar, dýpkaði skilning sinn á gróðri landsins og lífsbaráttu gróðurríkisins, umfram alla aðra menn. Þá fann hann fáeinar nýjar tegundir fyrir landið. Af þekkingu sinni á útbreiðslu plantna í landinu hugkvæmdist honum að draga þá ályktun, að meginþorri íslenzkra tegunda hefði, líkt og talið hefur verið í Skandinavíu, lifað á íslausum miðsvæðum, að minnsta kosti á síðasta skeiði ísaldar. Það er efni í annan og lengri fyrirlestur að ræða rök með og móti þessari kenningu, enda ekki mergurinn málsins á þessari stundu. Skoðun mín er sú, þó að hún skipti engu máli hér, að það séu einna helzt jarðfræðingar, sem geta ráðið fram úr þessari gátu. Á hinn bóginn sýnist mér það heldur grunnfærnisleg aðferð að ætla sér að draga veigamiklar ályktanir af núverandi staðháttum og veðurfari og efna síðan til rökræðna frá þeim sjónarhóli. Hvað sem öllu þessu líður er framsetning, hugmyndaauðgi og röksemdafærsla Steindórs með slíkum brag að fáir leika eftir.

c) Ritstörf

Starfi náttúrufræðings fylgja skriftir. Þannig hefur það að minnsta kosti verið allt fram á þennan dag og rík hefð er fyrir því að náttúrufræðingar skrifi gott mál. Ótvírætt var Steindór orðsins maður og ritfær í bezta lagi. Hann kom víða við í skrifum sínum og þó að athuganir hans sjálfs einskorðuðust við grasafræði fékkst hann þó nokkuð við að þýða og endursegja hnýsilega pistla um sundurleitasta efni. Þetta sýnir með óyggjandi hætti, að hann hélt við þekkingu sinni á fjölmörgum sviðum náttúrufræða. Á þessu er þó sú undantekning, að mér er ekki kunnugt nema um eina grein eftir hann um fugla, Bókin um íslenzku fuglana, birt í Morgunblaðinu 1939 og er um rit vinar hans, Magnúsar Björnssonar, sem kallaður var djöfull. Steindór hafði enda lítið dálæti á fuglum, var hræddur við þá; kannski ógnaði hani honum ungum á Hlöðum og við vitum, að hann barðist við rjúpu í Hvítárnesi, og hann var lítt hrifinn af fuglafræðingum og störfum þeirra. Steindór skrifaði lítið um hreina jarðfræði, en á hinn bóginn var hann drjúgvirkur við staðar- og leiðarlýsingar, eins og fjölmargar bækur og rit eru til vitnis um. Það er fjarri mér að halda því fram, að Íslands lýsing, ágrip handa skólum frá 1946, sé góð kennslubók; á hinn bóginn er hún engu að síður eitt bezta dæmi um það, hve létt honum var um að skrifa skýrt, hnitmiðað og skorinort. Orðin falla fast að efninu í öllu, sem frá honum fór. Hann átti það líka til að lauma inn í texta ýmsum minnum, af eigin reynslu eða annarra, en svo lítið ber á því, að menn þurfa að þekkja vel til eða heyrt hann sjálfan segja frá. Gamansemin var aldrei langt undan. Í »Landinu þínu« segir, að á einum tilteknum stað séu slíkar forarvilpur að mannskaði geti þar orðið. En svo bar til á ferðalagi, að maður nokkur, þungstígur og lítið eitt lífhræddur, sökk þar í hné og hélt sig hætt kominn. Annað var nú ekki tilefnið. Ekki má heldur gleyma, að Steindór vann mjög þarft verk með þýðingum á mörgum ferðabókum, ritstýrði blöðum og tímaritum og þannig mætti lengi telja.
Hins vegar eru það bækur, rit og ritgerðir um grasafræði, sem hæst ber af verkum hans. Verkin eru mörg og fjölbreytt að efni. Ógerningur er að taka eitt fram yfir annað. Þetta eru allt á vissan hátt undirstöðurit, til þeirra verður lengi vitnað. »Um aldur og innflutning íslenzku flórunnar« kunna sumir að nefna fyrst, en því ekki greinina »Úr Búðahrauni«, sem lýsir Steindóri bæði sem rithöfundi og grasafræðingi. Mýrarit hans og ritgerðir um hálendisgróður á Íslandi eru höfuðrit hans ásamt yfirlitsverkinu »Gróður á Íslandi«.

Þar eð Steindór tengdist engri vísindastofnun átti hann oft í ótrúlegum erfiðleikum við að koma ritum sínum á prent. Og minnast má þess, að á þeim árum, sem Steindór gefur út verk sín, var tæpast að sambærileg verk, eða jafn heildstæð, væru til annars staðar á Norðurlöndum.

IV Maðurinn á bak við verkin
»Ekki fæ eg neitað því, að mér hafa stundum þótt verk mín minna metin en þau ættu skilið,« segir Steindór í ævisögu sinni, »en einnig fagna eg því að vera laus við klíkuskap þann, sem fylgir því að vera flæktur í félög og stofnanir.« Má vera að skaplyndi Steindórs hafi verið þannig, að undirróðursmönnum og klíkuforkólfum hafi ekki hugnazt að hafa hann í slagtogi. En hitt er sönnu nær, að í íslenzkum fræðaheimi hefur ávallt ríkt og ríkir enn illmælgi og öfund á milli þeirra, sem saman ættu að standa fræðanna vegna. Steindór fór ekki varhluta af þessum veruleika, þegar hann fáum sinnum leitaði nær brunnum mennta. Svo sannarlega hefði hann þegið það að létta af sér oki kennslunnar, en það varð aldrei. Í hugum margra fer starf grasafræðingsins aðeins fram á sumrin og því ætti honum ekki að vera nein skotaskuld úr því að kenna á vetrum. Þetta viðhorf er enn ríkt í hugum sumra. Að minnsta kosti í tvígang lögðust þeir á móti honum, sem hefðu átt að styðja hann og styrkja. Og þá spyr maður sig að því, hver væri sá Steindór Steindórsson í huga okkar, sem við minnumst hér í dag, og hver væri staða íslenzkrar grasafræði, hefði honum orðið að ósk sinni um starf á sviði fræðanna. Engin einhlít svör á eg við seinni spurningunni þó að mér bjóði í grun, að vegur grasafræðinnar hefði orðið sýnu rismeiri með þjóðinni en raun ber vitni. Er mér ekki grunlaust um, að Steindór hefði viljað líkjast velgjörðarmanni sínum og kennara, Guðmundi G. Bárðarsyni, sem reyndist óþreytandi ráðunautur yngri manna, studdi þá með ráðum og dáð að útvegun styrkja, hvatti menn til þess að skrifa um athuganir, þótt smávægilegar væru, og kom ritgerðum á framfæri, ef honum þóttu þær þess verðar. – Og reyndar veit eg, að þetta eru ekki getgátur einar, því að eg heyrði Steindór lýsa þessum viðhorfum sínum.

Varlega skal þó farið í að fullyrða of mikið; mikilvægar heimildir um manninn – til dæmis bréfasafn hans – eru ókannaðar enn þá. Því miður lagði Steindór bann við að rýna í bréfin, fyrr en að ákveðnum tíma liðnum. Kom það til vegna bréfs eins, sem karl faðir minn sendi Steindóri á sjöunda áratugnum. Steindór var ófús að kippa því út og því varð þetta að samkomulagi þeirra í milli, því miður. Við fyrri spurningunni eru svörin ótvíræðari. Steindóri frá Hlöðum voru fræðiiðkanir sönn lífsfylling. Lítill vafi er á, að hann hefur snemma ásett sér að verða mikilvirkur náttúrufræðingur og lagt að því traustan grunn, eins traustan og honum varð auðið í keppni við sjúkdóm og lítil auraráð. Hann átti sér fyrirmyndir og áhrifa af þekkingu hans á erlendum samtímaritum, einkum skandinavískum, um gróðurathuganir gætir í verkum hans, en þó tæplega nema fram á sjötta tug liðinnar aldar. Að eigin áliti náði hann ekki því markmiði, sem hann hafði einsett sér ungur. Í æviminningum segir svo: »En alltof oft hefi eg til þess fundið, að mig skorti herzlumuninn til að ná því, sem eg óskaði og eygði.«

Þetta er mikil játning og kannski öllu meiri en virðist við fyrstu sýn. Í mínum huga er engum vafa undirorpið, að Steindór fylltist eldmóði í stað þess að gefast upp, þegar honum um miðjan aldur varð ljóst, að hann skorti herzlumuninn að ná því, sem hann óskaði og eygði. Hann lifði sig inn í þann heim grasafræðinnar, sem honum var skapaður og tók þar til hendinni af þeim krafti og þeirri eljusemi sem honum var gefin. Það varð hans lífsfylling og það varð gæfa þessa lands. Þjóðinni gleymist oftast, hversu mikilvægt starf fræðimannsins er í þjóðfélaginu. Menning þjóðfélagsins er komin undir hvernig tekst til um störf þeirra. Það, sem Steindór vann þjóð sinni í grasafræði, var hjáverkastarf langrar ævi, en það varð meira að vöxtum en flestum öðrum hefur auðnast. Jafnfram þessum hjáverkum gekk hann að öðrum störfum í þjóðfélaginu og skilaði þar eigi síður tveimur dagsverkum. Steindór var náttúrufræðingur í orðsins elztu og beztu merkingu. Hann tvinnaði öðrum betur saman þjóðfræði, íslenzka menningu, sögu lands og þjóðar og náttúrufræði. Hann gerði það af slíkri list, að vakið hefur aðdáun flestra.

Vissulega var grasafræðin honum einangraður heimur og hann lokaði að sér þar. En Steindór frá Hlöðum læstist sjálfur aldrei þar inni; honum birgðist aldrei sýn, hann sá alltaf til sólar og tók þátt í öðrum störfum með fullri sæmd:

Þar má heyra þýðan söng
þýtur foss við gljúfraspöng.
Einkum verður æfin löng
ef að sólin skín á Stöng.

Þannig orti hann að lokinni rannsóknarferð í Þjórsárdal 1949. Sólin var honum hinn eini og sanni aflgjafi eigi síður en plöntunum.