Lúpína og Hjörleifur

Sitt sýnist hverjum um lúpínu. Ljósm. ÁHB.

Hjörleifur Guttormsson skrifaði grein í Morgunblaðið fyrir skömmu og fjallaði þar um ofurvöxt og útbreiðslu alaskalúpínu (Lupinus nootkatensis). Þetta er ekki í fyrsta sinn, sem Hjörleifur skrifar um þetta efni og má því ætla, að það liggi þungt á honum. Því miður fór greinin framhjá mér og eg sá hana ekki fyrr en í gær.
Í greininni segir orðrétt: „Ég hef áður haldið því fram að hér sé á ferðinni alvarlegasta ógn sem steðjar að gróðurríki Íslands þar sem lúpína muni að óbreyttu leggja undir sig mikinn hluta landsins fyrir lok þessarar aldar.“
Hér er fast að orði kveðið og því ástæða til þess að líta betur á helztu atriði þessa máls.

Stafar öðrum plöntum hætta af lúpínu?
Það er vissulega rétt, að lúpína er hörð af sér í samkeppni á vissum stöðum. Hins vegar er hún misdugleg (ef nota má það orð) eftir því, hvar á landinu er. Mikill munur er á henni hvað þetta varðar annars vegar á Suður- og Suðvesturlandi og hins vegar á Norður- og Norðausturlandi.
Ein af röksemdum fyrir því, að útrýma þurfi lúpínu, er sú, að hún gangi að öðrum tegundum dauðum. Ef þetta væri rétt, myndi það gilda um margar aðrar tegundir, og þá væru gróðurfélög jarðar, ef á heildina er litið, tiltölulega fá. Allir vita, að svo er ekki. Ástæðan er sú, að plöntur, sem lifa á sama svæði, stóru eða litlu eftir atvikum, gera ekki sömu kröfur til allra þátta umhverfis, heldur nýtir hver og ein ákveðinn hluta, sem veldur því, að þær lifa í sama gróðurfélagi. Sem dæmi má taka, að brennisóley lifir undir birkitré, því að henni nægir það ljós, sem kemst í gegnum krónu trésins og hún sækir vatn 10-15 cm niður í jarðveginn, en tréð á eins metra dýpi eða meira.

Meginreglan er, að hlutdeild tegunda er jafnan mjög föst og stöðug í tegundasnauðum gróðurfélögum, en í tegundaríkum félögum eru breytingar mjög tíðar. Þegar lúpína kemur í fábreytt gróðurfélag, nær hún þar undirtökunum og verður fljótt ríkjandi. Til dæmis sækir hún vatn á mun meira dýpi en aðrar tegundir, vöxtur hennar er hraður og hún nýtur góðs af samlífi við bakteríur í rótum, sem beisla nitur (köfnunarefni) í andrúmslofti. Þetta ástand getur varað í allmörg ár. Vegna jarðvegsmyndandi áhrifa lúpínunnar breytast aðstæður í gróðurfélaginu og sífellt fleiri tegundir sækja inn. Síðan fer það eftir ytri aðstæðum (landshlutum), hve langan tíma slíkt tekur. Og eftir því sem tegundirnar verða fleiri verða breytingar á hlutdeild tegunda örari. Nú er mannsævin tiltölulega stutt miðað við framvindu í náttúrunni og því kann svo að vera, að einni eða tveimur kynslóðum vaxi »blái liturinn« í augum, en víst er, að þriðja, fjórða og örugglega fimmta kynslóð munu fá í hendur mun frjósamari jörð en við tókum í arf. Og þá mun hlutdeild lúpínunnar í flóru landsins vera eðlileg talin.
Slíkt á sennilega við um fleiri tegundir. Hver veit nema munkahetta, sem Hjörleifur getur um, sé upphaflega slæðingur. Meginútbreiðsla hennar er í rekju á Mið-Suðurlandi, en hún hefur slæðzt víða til beggja átta. Þá eru gullkollur og fuglaertur að líkindum innflutt sem nytjaplöntur fyrr á öldum. Enginn amast við þeim lengur.
Harðast sækir lúpína fram á melum, og þar ætti öðrum tegundum að vera hættast. En nú er það svo, að flestir melar hafa myndast vegna uppblásturs. Íslenzku tegundirnar, sem þar vaxa, eru því ekki í eðli sínu melaplöntur. Eðlilegur vaxtarstaður þeirra er í holtum, klettum, skriðum og hávöðum. Það er því hæpin fullyrðing, að lúpínan útrými öðrum tegundum, og ef vel er að gáð, leynast jafnan aðrar tegundir undir henni.
Flestir hljóta að vera sammála um, að rétt sé að rækta upp mela. Auðvelt er að gera það með lúpínu, og nú væri fróðlegt, að höfuð-andstæðingar hennar, þar á meðal Hjörleifur, lýstu aðferðum, sem þeir telja hagkvæmastar.

Dreifing á lúpínu

Í skýrslu, sem samin var um skaðsemi lúpínu, er innflutningur tegundarinnar rakinn réttilega og svo segir:
»Útbreiðsla hennar var hins vegar takmörkuð og lítið fór fyrir henni þar til upp úr 1970. Með minnkandi sauðfjárbeit í landinu eftir 1980, aukinni notkun alaskalúpínu til landgræðslu og skógræktar og vegna gróðursetningar og sáningar á vegum áhugamanna vítt um land hefur hins vegar orðið stórfelld aukning í útbreiðslu hennar, einkum eftir 1990.«

Hér er því hins vegar haldið leyndu, því að hvergi er á það minnzt, að Landgræðsla ríkisins kom sér upp víðáttumiklum fræakri (um 60 ha) og hóf stórfelldar sáningar á lúpínu víða um land. Fróðlegt hefði verið að gera sérstaka grein fyrir þessum svæðum. Jafnframt hefði mátt huga að því, hvort ekki sé rétt í framhaldinu, að hefja á sumum þessara svæða annars konar ræktun og nýta kosti lúpínunnar í stað þess að boða útrýmingu á henni. En því miður þá fylgdi þessari sáningar-herferð Landgræðslu ríkisins mikið fyrirhyggjuleysi.
Höfundi er kunnugt um, að stórt svæði, þar sem gróðurframvinda var á hraðri leið í átt að víði- og krækilyngsmóa vegna friðunar, var kaffært í lúpínu, heimamönnum til mikils angurs. Og eg er hjartanlega sammála Hjörleifi í því, að slíkt er mjög óæskilegt.
Nú er það reyndar svo, að meginhluti þess lands, sem telst til mólendis, hefur orðið til vegna beitar. Mörgum er það kært vegna þess, að þeir þekkja ekki annað og ekki skal lítið gert úr því. Ef mólendi er hins vegar friðað hleypur það víðast hvar í birki- eða víðikjarr. Í því sambandi bendi eg á Lambhaga í Landsveit, sem er orðin ein loðvíðisbreiða. Gaman væri að heyra álit Hjörleifs á þeirri framvindu, því að þar hefur tegundum snarfækkað, og land er orðið mjög erfitt yfirferðar.

Lokaorð
Það er á hinn bóginn alveg ljóst, að það er algjörlega óþarft að dreifa lúpínu vítt um land og handahófskennt. Engu að síður getur hún verið mikilvægt hjálparmeðal þar, sem menn hyggja á raunverulega skógrækt. Þar getur hún nýtzt.
Það er svolítið einkennilegt, að margir þeirra, sem hafa mest horn í síðu hennar (og þeir skirrast ekki við að kalla sig náttúruverndarmenn) skuli í áraraðir hafa horft á dreifingu erlends grasfræs og tilbúins áburðar úr flugvél yfir gróin lönd án þess að láta í sér heyra; sumir sátu í Náttúruverndarráði en þögðu þó; og þar á meðal Hjörleifur.
Hjörleifur Guttormsson titlar sig náttúrufræðing. Nú veit eg ekki, hvort menntun hans er á sviði jarðfræða eða líffræði. Af skrifum hans að dæma þykir mér hið fyrra sennilegra. Að öðrum kosti hlyti hann að líta á málið frá víðara sjónarhorni.

ÁHB / 22. júlí 2013