Dichodontium – glætumosar
Ættkvíslin Dichodontium Schimp. (glætumosar) telst til Rhabdoweisiaceae (kármosaættar) ásamt sjö kvíslum öðrum, sem eru: Amphidum, Arctoa, Cynodontium, Dicranoweisia, Glyphomitrium, Kiaeria og Oncophorus. Áður fyrr tilheyrðu allar þessar kvíslir Dicranaceae (brúskmosaætt).
Um fimm tegundum hefur verið lýst innan kvíslar og vaxa tvær hér á landi eins og annars staðar á Norðurlöndum. Önnur tegundin – D. palustre – var áður talin til ættkvíslarinnar Dicranella. Því var óhjákvæmilegt annað en að breyta íslenzkum nöfnum. Lindarindill varð lindaglæta og glætumosi (Dichodontium pellucidum) varð sandglæta.
Þessar tegundir eru að mestu leyti gulgrænar til ljósgrænar, verða jafnan ekki hærri en um 6 cm og vaxa í lausum þúfum. Við sérstakar aðstæður geta þær orðið mun hærri. Blaðgrunnur er slíðurlaga og lykur um stöngul; blaðjaðar er tenntur framan til; rif er mjótt og langt en nær þó ekki fram í blaðenda. Frumur framan til í blöðum eru ferhyrndar, sexhyrndar eða tigullaga, ýmist sléttar eða vörtóttar. Plöntur eru einkynja og gróhirzlur eru sjaldséðar. Kranstennur eru 16 og klofnar langt niður.
Ættkvíslarnafnið Dichodontium merkir tvítenntur; á grísku merkir dicha tvöfaldur; odous merkir tönn. Nafnið á sennilega við klofnar kranstennur.
Greiningarlykill að tegundum innan Dichodontium Schimp.:
1 Frumur í blaði sléttar, gagnsæjar. Þurr blöð ekki sveigð inn að stöngli ……….. D. palustre
1 Frumur í blaði gúlpnar, ekki gagnsæjar. Þurr blöð sveigð inn að stöngli …….. D. pellucidum
Lýsing á tegundum ættkvíslar Dichodontium:
Dichodontium pellucidum (Hedw.) Schimp. – sandglæta
Plöntur eru 1-5,5(-7) mm á hæð, grænar eða gulgrænar í lausum þúfum. Stöngull grænn en brúnleitur með aldri, ógreindur eða lítið greinóttur. Rætlingar gulbrúnir og sléttir. Blöð með breiðan grunn, sem lykur um stöngul, egg- til lensulaga eða tungulaga, endi snubbóttur eða yddur, 1-4 mm á lengd. Rök blöð útstæð, geta verið eilítið baksveigð, en þurr blöð sveigð inn að stöngli og uppundin. Blöð tennt framan til en heilrend að öðru leyti og útundin neðan til. Á stundum eru brúnir æxliknappar í blaðöxlum á efri hluta stönguls. Þeir eru fjölfruma, aflangir eða kúlulaga. Rif er tiltölulega breitt og nær fram undir blaðenda, tennt á baki.
Frumur eru ferningslaga og gúlpnar framan til í blaði báðum megin (geta sýnst vörtóttar). Í blaðgrunni eru frumur við rif langar og sléttar (3-6:1).
Plöntur einkynja. Hefur ekki fundizt hér á landi með gróhirzlur.
Mjög algeng um land allt. Vex einkum á rökum og sendnum stöðum við ár og læki, en einnig í votlendi og klettum.
Viðurnafnið pellucidus er latína og merkir gagnsær.
Dichodontium palustre (Dicks.) M. Stech – lindaglæta
Plöntur uppréttar, 2-10 cm á hæð, ljósgrænar eða gulgrænar í lausum þúfum. Stöngull gulgrænn til grænn, greindur eða ógreindur. Rætlingar brúnir eða rauðbrúnir, á stundum með brúna, fjölfruma æxliknappa, 200-220 µm að þvermáli. Blöð 2,5-3 mm á lengd, blaðgrunnur slíðurlaga og lykur um stöngul, aflangur eða öfugegglaga og mjókkar smám saman fram í breiðan og snubbóttan enda, sem er meira eða minna undinn, þegar blöð eru þurr, oft hettulaga. Rök blöð eru baksveigð. Blöð heilrend en með ójöfnum fremst; blaðgrunnur niðurhleyptur; blaðrönd flöt. Rif mjótt (40-50 µm) og endar fyrir neðan blaðenda, slétt á baki.
Frumur eru ferhyrndar, sexhyrndar eða tigullaga í fremri hluta blaðs (4-9:1), fekar þunnveggja, í blaðgrunni eru frumur aflangar, oft gulleitar neðst. Í blaðhornum eru frumur á stundum styttri og breiðari án þess þó að mynda afmörkuð horn.
Plöntur einkynja. Gróhirzlur mjög sjaldséðar. Stilkur dökkrauður. Hirzlan, 1-1,5 mm á hæð, er nokkuð bogin, óregluleg og slétt, þegar hún er þurr. Lok keilulaga. Kranstennur 500-650 µm á lengd, klofnar niður um helming. Gró 16-25 µm að þvermáli.
Tiltölulega algeng um land, nema einna sízt á Suðurlandi. Vex einkum þar, sem vatn seytlar um, við uppsprettur, læki, raka kletta og dý.
Viðurnafnið er dregið af latneska orðinu palus, votlendi; palustris, sá, sem vex í votlendi.
ÁHB / 16. desember 2014
P.s. Höfundur hlaut styrk frá Hagþenki 2014 til ritstarfa.
Ath. Vegna tækniörðugleika reyndist ekki unnt að setja inn myndir; þær munu birtast síðar.
Heimildaskrá
A.J.E. Smith, 2004: The Moss Flora of Britain and Ireland. Cambridge University Press
Ágúst H. Bjarnason, 2010: Greiningarlykill að ættkvíslum íslenzkra blaðmosa (Musci) ásamt tegundaskrá. Fjölrit Vistfræðistofu n:r 40. Reykjavík.
Bergþór Jóhannsson, 1991: Íslenskir mosar. Brúskmosaætt. – Fjölrit Náttúrufræðistofnunar n:r 19; bls. 112.
Bergþór Jóhannsson, 2003: Íslenskir mosar. Skrár og viðbætur. – Fjölrit Náttúrufræði-stofnunar n:r 44:1-135.
Hesselbo, Aug. 1918: The Bryophyta of Iceland. – Í: L. Kolderup Rosenvinge & Eug. Warming (eds.). The Botany of Iceland. Vol. I. Part II, 4:395-677.
Stech, M. 1999: Dichodontium palustre (Dicks.) Stech comb. nov., a new name for Dicranella palustris (Dicks.) Crundw. ex Warb. (Dicranaceae, Bryopsida). – Nova Hedwigia 69: 237-240.
Tomas Hallingbäck et al.: Bladmossor: Sköldmossor-blåmossor. ArtDatabanken, Sveriges lantbruksuniversitet. Uppsala 2008.
Tomas Hallingbäck, Ingmar Holmåsen, 2008: Mossor. En fälthandbok. Interpublishing. Stockholm.
Leitarorð: Dichodontium • Dichodontium palustre • Dichodontium pellucidum • glætumosi • lindaglæta • sandglæta