Krossblómaætt — Brassicaceae (að hluta)

Krossblómaætt (Brassicaceae, áður nefnd Crusiferae) dregur nafn sitt af fjórum krónublöðum, sem mynda jafnarma kross, ef horft er beint ofan á blómið. Til ættar teljast ein- til fjölæringar, aðallega jurtir. Stöngull er uppréttur eða uppsveigður, ógreindur eða lítt greindur, á stundum holur. Blöð eru stakstæð, fjaðurstrengjótt, axlblaðalaus og eru oft í stofnhvirfingu.

Blómskipun er klasi, en þar sem hann er háblaðalaus, lítur hann út sem hálfsveipur. Blóm eru regluleg, undirsætin, tvíkynja með fjögur krónublöð og fjögur bikarblöð (4+4). Krónublöð eru hvít, gul eða rauð; oft standa þau skamma stund og falla burt við aldinþroskun. Fræflar eru sex, fjórir langir í innri kransi og tveir stuttir í ytri kransi. Fræva er ein, gerð úr tveimur fræblöðum. Aldin er tvíblaða og tvírýmt hýðisaldin, sem nefnist skálpur. Gerð og lögun skálpsins er oft eitt bezta greiningareinkenni. Í honum eru tvö veggstæð fræsæti, og opnast með tveimur lokum neðan frá og uppeftir. Fræsætin standa eftir á skálpleggnum, eins og umgerð um skilrúmið, sem er himnukennt og minnir á skjáglugga, þegar lokin eru dottin af. Stíllinn á frævunni stendur lengi og myndar stutta eða langa trjónu á skálpinum.

Til ættarinnar teljast um 3700 tegundir, sem skiptast niður á um 330 ættkvíslir. Stærstu kvíslirnar eru Draba með 365 tegundir, Cardamine með um 200, Erysimum og Lepidium með um 230 tegundir hvor og Alyssum með 195 tegundir. Hér á landi eru 20 tegundir í tíu ættkvíslum, sem telja má til íslenzku flórunnar, en ívið fleiri vaxa eða hafa vaxið hér sem slæðingar. Af þekktum tegundum má nefna hrafnaklukku, skarfakál og hjartarfa og í görðum er næturfjóla mjög algeng. Margar nytjajurtir tilheyra ættinni eins og gulrófa og káltegundirnar grænkál, rauðkál, blómkál, spergilkál, hvítkál og nokkrar fleiri, sem eru afbrigði einnar tegundar, Brassica oleracea. Repja (Brassica napus L. var. oleifera) er talsvert ræktuð hérlendis, einkum sem fóðurkál handa kúm og sauðfé, en gerðar hafa verið tilraunir til þess að framleiða matarolíu og lífdísil. Úr fræi Sinapis alba er framleitt sinnep og svartsinneb úr Brassica nigra.

Kálæxlasveppur Plasmodiophora brassicae sníkir á káltegundum (Brassica) og veldur útvexti á rótum plantnanna, svo nefndri kálæxlaveiki. Meðal annars verða gulrætur sprungnar og vörtóttar. Blöð verða gul og visna, þar sem slímsveppurinn eyðileggur viðarvef. Flestar ræktaðar tegundir eru viðkvæmar fyrir sjúkdómnum og margar villtar tegundir einnig.

Hér á eftir fer greiningarlykill að ættkvíslum. Nöfn á íslenzkum tegundum koma fyrst í lykli og latneskt heiti í sviga; nöfn á slæðingum og ræktuðum plöntum koma fyrst á latínu en íslenzk nöfn eru í sviga.

Síðar verður fjallað sérstaklega um hverja ættkvísl og tegundir innan hennar.

 

Greiningarlykill að ættkvíslum:

1. Öll blöð allaga, aðeins í stofnhvirfingu. Mjög smá (1-6 cm á hæð) vatnaplanta ……. alurt (Subularia aquatica)
1. Blöð flöt. Smáar til stórar plöntur, í þurrlendi …………….. 2

2. Skálpur opnast ekki við þroskun; fellur af í heilu lagi eða er liðskiptur …….. 3
2. Skálpur opnast við þroskun …………… 7

3. Krónublöð gul …………………… 4
3. Krónublöð hvít, fjólublá eða á stundum gulhvít með dökkar æðar ……. 5

4. Skálpur hangir, með eitt fræ. Mjög sjaldgæfur slæðingur ……………….. Isatis tinctoria (litunarklukka)
4. Skálpur uppréttur, með mörg fræ. Krónublöð ljósgul með dökkar æðar. Ræktaðar tegundir ………. Raphanus (hreðkur)

5. Blöð mjög stór, blágræn, um 1,5 m á hæð. Ræktuð ………… Crambe cordifolia (risakál)
5. Blöð öðru vísi ……………… 6

6. Stöngull uppsveigður eða jarðlægur; blöð bugsepótt eða flipótt. Hárlaus fjörujurt ………. fjörukál (Cakile maritima)
6. Stöngull uppréttur; blöð fjaðurskipt eða heil, stinnhærð. Ræktaðar tegundir ………. Raphanus (hreðkur)

7. Skálpur hjartlaga, sporöskju- eða egglaga, í mesta lagi þrisvar sinnum lengri en hann er breiður …… 8
7. Skálpur langur, að minnsta kosti þrisvar eða fjórum sinnum lengri en hann er breiður ………………… 22

8. Skálplok hvelfd í þverskurði ……………….. 9
8. Skálplok flöt …………………………………….. 12

9. Krónublöð hvít ………………… 10
9. Krónublöð gul …………………. 11

10. Hávaxin jurt. Blöð ekki kjötkennd. Sjaldgæfur slæðingur ……………. Armoracia rusticana (piparrót)
10. Lágvaxin til miðlungi stór jurt, nálægt sjó eða á háfjöllum. Blöð kjötkennd ……….. skarfakál (Cochlearia)

11. Skálplok perulaga. Sjaldgæfir slæðingar ……………….. Camelina (doðrur)
11. Skálplok kringlótt til pylsulaga ……………………… kattarjurtir (Rorippa)

12. Skilveggur í skálpi samsíða lengdarási skálps …………. 13
12. Skilveggur í skálpi hornréttur á lengdarás skálps ……… 18

13. Skálplok stórt, um 2 cm á breidd. Krónublöð fjólublá. Ræktuð ……….. Lunaria (mánasjóðir)
13. Skálplok lítið. Krónublöð hvít eða gul …………… 14

14. Krónublöð gul ……………………. fjallavorblóm (Draba oxycarpa)
14. Krónublöð hvít …………………… 15

15. Krónublöð greinilega misstór. Ræktuð …………. Iberis (kragablóm)
15. Krónublöð jafnstór ……….. 16

16. Krónublöð heil eða oddnumin, oft með blaðsprotum, sem hafa hvirfingsstæð blöð ……….. vorblóm (Draba)
16. Krónublöð djúpt klofin …………………………. 17

17. Lítil, einær jurt. Stöngull blaðlaus. Blómgast mjög snemma vors …………. vorperla (Draba verna)
17. Miðlungi stór eða stór, fjölær jurt. Stöngull mjög blöðóttur. Mjög sjaldgæfur slæðingur ……. Berteroa incana (hvítduðra)

18. Eitt fræ í hverju skálphólfi. Slæðingar …………………. Lepidium (perlur)
18. Tvö eða fleiri fræ í hverju skálphólfi ………………….. 19

19. Blöð kjötkennd. Skálplok hvelfd ………………………… skarfakál (Cochlearia)
19. Blöð ekki kjötkennd. Skálplok slétt eða hvelfd …………… 20

20. Skálpur vængjalaus, þríhyrndur eða öfughjartlaga. Hærð planta ………….. hjartarfi (Capsella bursa-pastoris)
20. Skálpur vængjaður, kringlóttur eða sporbaugóttur ……………. 21

21. Einær planta, blöð ekki í stofnhvirfingu. Slæðingur ………… Thlaspia arvense (akursjóður)

21. Tví- til fjölær planta með blöð í stofnhvirfingu. Mjög sjaldgæfur slæðingur …………… Noccaea caerulescens (varpasjóður)
22. Skálptrjóna (stíll) löng, margfalt lengri en þvermál skálps. Krónublöð gul ……….. 23
22. Skálptrjóna (stíll) stutt eða nær engin. Krónublöð hvít, gul, rauð, fjólublá eða gulhvít með dökkar æðar ……. 24

23. Skálplok með 3-5 greinilegar samsíða taugar; skálptrjóna ferstrend eða hliðflöt. Slæðingar ……………. Sinapis (mustarðar)
23. Skálplok með eina greinilega taug; Skálptrjóna sívöl. Ræktaðar tegudir ………………….. Brassica (kál)

24. Krónublöð hvít, rauð eða rauðfjólublá ……. 25
24. Krónublöð gulhvít eða gul, oft með dökkar æðar ……. 30

25. Öll blöð fjöðruð ……………….. hrafnaklukkur (Cardamine)
25. Öll blöð, að minnsta kosti hin efri, heil eða lítið fjaðurskert …….. 26

26. Stöngull blaðlaus. Örsmá hárlaus háfjallajurt ……….. jöklaklukka (Cardamine bellidifolia)
26. Að minnsta kosti eitt blað á stöngli ……………….. 27

27. Stíll með djúpt tvíklofnu fræni ……… 28
27. Stíll með heilt fræni. Blóm hvít (geta verið ofurlítið rauðbláleit) ……… 29

28. Frænisendar lausir hvor frá öðrum. Ræktaður fjölæringur ……………… Hesperis matronalis (næturfjóla)
28. Frænisendar loða saman. Mjög sjaldgæfur slæðingur …………… Malcolmia maritima (martoppur)

29. Stöngulblöð oftast mörg, greipfætt, gróftennt …………………. skriðnablóm (Arabis alpina)
29. Stöngulblöð fá, ekki greipfætt, heilrend ……………………… melablóm (Arabidopsis petraea)

30. Öll blöð heil …………………………… 31
30. Að minnsta kosti neðri blöð fjaðurskert ……. 33

31. Blöð ekki greipfætt ……………………. aronsvendir (Erysimum)
31. Blöð meira eða minna greipfætt ………….. 32

32. Stöngulblöð tennt. Krónublöð fagurgul. Slæðingur ……. Barbarea vulgaris (garðableikja)
32. Stöngulblöð heilrend. Krónublöð gulhvít eða hvít. Sjaldgæfur slæðingur ……… Conringia orientalis (garðablaðka)

33. Blöð tví-þrí-fjaðurskipt með striklaga bleðla ………………….. Descurainia sophia (þefjurt)
33. Blöð ekki tví-þrí-fjaðurskipt og ef bleðlar, eru þeir breiðir …….. 34

34. Skálpar liggja þétt að stöngli. Sjaldgæfur slæðingur …………….. Sisymbrium officinale (götudesurt)
34. Skálpar meira eða minna útstæðir ……………………. 35
.
35. Skálptrjóna um 2 mm á lengd. Mjög sjaldgæfur slæðingur ………… Erucastrum gallicum (hundakál)

35. Skálptrjóna lítil sem engin …………………….. 36

36. Skálplok taugalaus ………………………………………. kattarjurtir (Rorippa)
36. Skálplok með greinilegar taugar (3-5). Slæðingar ……………. Sisymbrium (desurtir)

 

Ættkvíslir og tegundir:

 

Hjartarfi – Capsella

Ættkvíslin Capsella Medicus telst til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Tegundir kvíslarinnar eru ein- eða tvíærar. Stöngull er uppréttur eða uppsveigður, ógreindur eða greindur, hárlaus eða hærður neðan til. Blöð í stofnhvirfingu, stilkuð eða stilklaus, aflöng, heil eða fjöðruð. Stöngulblöð eru minni, aflöng, heilrend, tennt eða bugðótt og greipfætt.

Blóm eru í klasa, sem lengist mjög við þroskun. Krónublöð eru hvít eða rauðleit, 2 til 3 mm á lengd. Skálpar eru þríhyrndir eða öfughjartlaga, flatir með þverstætt skilrúm.

Til kvíslarinnar teljast 4 eða 5 tegundir, en aðeins ein vex hér á landi. Vissulega hefur fleiri tegundum verið lýst, en þær hafa reynzt vera afbrigði eða undirtegundir C. bursa-pastoris.

Ættkvíslarnafnið Capsella er smækkunarmynd af latneska orðinu ‘capsa’, vasi, pungur.

 

Hjartarfi – Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

Plantan er einær; stöku sinnum tvíær. Oft eru margir samstofna stönglar uppréttir eða uppsveigðir, hærðir eða hárlausir, greindir eða ógreindir, 2 til 30 cm á hæð. Blöð í stofnhvirfingu á 0,5-4 cm löngum stilk. aflöng eða lensulaga (1,5-10 x 2-25 cm), grunnur fleyglaga eða mjókkar jafnt, stutt- eða langydd. Stöngulblöð minni, stakstæð, aflöng eða lensulaga, greipfætt, grunnur örlaga, á stundum með eyru; ýmist hárlaus eða hærð (oft með stjarnhárum).

Blóm 2-3 mm að þvermáli, í klasa, sem lengist við þroskun. Bikarblöð aflöng, himnurend, græn eða rauðmenguð, 1,5-2 x 0,7-1 mm. Krónublöð 2-3 × 1-1,5 mm, hvít. Fræflar eru 6, fjórir langir og tveir stuttir. Ein fræva með stuttan stíl. Aldin skálpur með 10-12 fræ, þríhyrndur og öfughjartlaga; skilrúm þverstætt. Skálpleggir standa lárétt út frá stöngli.

Vex við hús og bæi, er víða í görðum. Er mjög algengur um land allt á láglendi. Vex víða í hálendi, þar sem búpeningur hefur haldið sig. Blómgast fyrst í maí og er í blóma allt sumarið, oft langt fram á haust. 5–40 cm á hæð.

Mörg nöfn eru til komin vegna lögunar skálpsins, svo sem smalapungur, pungurt, hirðistaska, prestapungur og töskugras. Í gömlum lækningabókum er hjartarfa víða getið. Hann er sagður blóðstillandi og stöðva blóðnasir og tíðablæðingar. Einnig var hann notaður til að stöðva blæðingar eftir fæðingar og reyndist vel. Nöfnin blóðarfi, blóðgras og blóðjurt benda til þess að hann hafi verið notaður til þeirra hluta hér á landi. Tína má blöð fyrir blómgun og nota í sallat; þau má líka þurrka og hafa síðar í súpu. Einnig er hægt að nota óþroskaða skálpa á sama hátt og til að krydda smjör. Ferska eða þurrkaða rót má nota líkt og engifer. Í fræi er sinnepsolía.

Ófrískum konum og fólki veikt í nýrum er ráðlagt að drekka ekki seyði af jurtinni. Gott er að þurrka blöð við vægan hita, ekki yfir 45°C, og mylja síðan. Hæfilegt þykir að setja 4 teskeiðar í 3 dl af sjóðandi vatni og láta standa í hálftíma. Seyði af jurtinni skal drekka kalt. Einnig má tyggja blöð og setja beint í sár.

Viðurnafnið bursa-pastoris er komið af latnesku orðunum ‘bursa’, vasi, veski, pungur og ‘pastor’, hirðir.

Hjartarfi er upprunninn í löndunum við Miðjarðarhaf, en hefur dreift sér þaðan um nær allan hnöttinn. Hefur verið talinn annað algengasta „illgresi“ á jörðinni á eftir blóðarfa (Polygonum aviculare).

Nöfn á erlendum málum:

Enska: shepherd’s-purse

Danska: Hyrdetaske

Norska: gjetertaske, hyrdetaske

Sænska: lomme, lommeört, pungört

Finnska: lutukka, rikkalutukka

Þýzka: Gewöhnliches Hirtentäschel, Gemeines Hirtentäschelkraut, Hirtentäschel, Hirtentäschelkraut

Franska: bourse à Judas, boursette, bourse à pasteur, bourse de capucin, capselle à pasteur, capselle bourse à pasteur, molette à berger

Samnefni:

Thlaspi bursa-pastoris L.

 

Aronsvendir – Erysimum

Aronsvendir, Erysimum L., tilheyra krossblómaætt (Brassicaceae, syn. Crusiferae); einærar til fjölærar jurtir; sumar eru þó trénaðar neðst. Hærðar plöntur, oft með tví-, þrí- eða margkvísluðum hárum. Stöngull er uppréttur eða stofnsveigður, stinnur, greindur, ýmist efst eða neðst, eða ógreindur, með fá eða mörg blöð. Blöð eru stakstæð, lensulaga, heilrend, bugtennt eða tennt, neðri blöð á stuttum stilk; engin stofnhvirfing.

Blómskipun er klasi. Krónublöð gul og fjögur að tölu. Fræni grunnt klofið. Skálpleggir uppréttir, uppsveigðir eða útstæðir, álíka langir og bikarblöð eða helmingi lengri. Skálpar aflangir, miklu lengri en þeir eru breiðir, ferstrendir.

Ættkvíslarnafnið Erysimum er dregið af gríska orðinu ‘eryomai’, hjálpa. Það er til komið af því, að sumar tegundir voru notaðar við sjúkdómum, þó að þær séu flestar eitraðar.

Samnefni:

Cheiranthus Linnaeus; Cheirinia Link; Cuspidaria (de Candolle) Besser; Syrenia Andrzejowski ex Besser

Um 150-200 tegundir teljast til kvíslarinnar, ein tegund er talin hér innlend, aronsvöndur, fáeinar eru í ræktun og tvær tegundir hafa fundizt sem slæðingar.

Í eftirfarandi greiningarlykli er aðeins greint á milli þriggja tegunda, hinnar íslenzku og tveggja sjaldgæfra slæðinga. Sameiginlegt þessum þremur tegundum er, að krónublöð eru styttri en 10 mm; á öðrum tegundum kvíslarinnar, sem eru ræktaðar í görðum, eru krónublöð lengri en 20 mm.

 

Greiningarlykill að íslenzkri tegund og tveimur slæðingum:

1. Skálpar uppréttir og liggja upp með stöngli …. aronsvöndur (E. strictum)
1. Skálpar uppsveigðir eða útstæðir …………. 2

2. Skálpar 2-5 cm á lengd. Ein- eða tvíær ……. E. cheiranthoides (akurgyllir)
2. Skálpar 6-8 cm á lengd. Einær …………… E. repandum (hafnagyllir)

Aronsvöndur – Erysimum strictum

Aronsvöndur – Erysimum strictum P. Gaertn., B. Mey. & Scherb. – er tvíær. Stöngull er uppréttur, oftast ógreindur, aðhærður og blöðóttur. Neðstu blöðin eru stilkuð og spaðalaga, blaðgrunnur fleyglaga; hin efri aflöng eða lensulaga. Þau eru stjarnhærð og gisbugtennt eða heilrend.

 

Blómin eru í stuttum klasa, sem lengist mjög við þroskun. Krónublöðin eru fagurgul, um 8 mm á lengd og miklu lengri en bikarblöðin. Skálpar uppréttir eða uppsveigðir, 6-8 sinnum lengri en leggirnir.

Vex í klettum, giljum og blómlendi, einkum á norðanverðu landinu og hér og hvar annars staðar um landið. Mjög algengur við Mývatn eins og nafnið Mývatnsdrottning bendir til. Blómgast í júlí. Getur orðið yfir 1 m á hæð.

Viðurnafnið strictum er komið af latínu ‘strictus’, stinnur, beinn.

Plantan er öll eitruð og þá einkum fræin. Eituráhrifin lýsa sér sem ógleði og magaverkir. Ef verulegt magn hefur verið innbyrt getur hjartsláttur orðið óreglulegur. Þá er gott að drekka vatn í ríkum mæli.

Samnefni:

E. hieraciifolium L. og E. virgatum auct.

Nöfn á erlendum málum:

Enska: wormseed mustard, tall wormseed wallflower

Danska: Rank Hjørneklap

Norska: berggull, hjørneklapp

Sænska: bergkårel, berggyllen

Finnska: rantaukonnauris

Þýzka: Steifer Schöterich

Franska: vélar droit

 

 

Hafnagyllir – Erysimum repandum

Hafnagyllir – Erysimum repandum L. – er einær. Stöngull er uppréttur, ógreindur eða greindur neðst, gráloðinn. Stofnblöð, sem visna oft við fræþroska, líkjast stöngulblöðum. Efstu stöngulblöð stilklaus, neðri blöð á 0,3-2 cm stilk, blaðka striklaga, lensulaga til sporbaugótt, 2-8 x 5-12 cm, mjókka jafnt niður; blaðrönd bugðótt eða gróftennt til smátennt, jafnvel heilrend.

 

Blómklasi, með 15-30 blómum, lengist töluvert við þroskun og getur orðið um 30 cm á lengd. Blómleggir eru álíka langir og bikarblöð. Bikarblöð striklaga til aflöng, 4-6 mm á lengd; krónublöð gul, mjó-öfuglensulaga til spaðalaga, 6-8 x 1,5-2 mm, nögl 3-6 mm. Skálpar útstæðir, 3-9 cm x 1,5-2 mm, margfalt lengri en skálpleggir og litlu gildari.

 

Mjög sjaldgæfur slæðingur, sem fannst einu sinni á Sauðárkróki. Tegundin vex einkum í kringum Svartahaf og hefur sennilega slæðzt með korni norður um Evrópu. Er einnig algengur slæðingur í Ástralíu og Norður- og Suður-Ameríku. Getur orðið um hálfur metri á hæð og vex á þurrum og sólríkum stað.

 

Plantan er öll eitruð, en hefur þó verið notuð til lækninga, einkum á Spáni.

 

Viðurnafnið repandum merkir ‘lítið eitt bylgjóttur jaðar’.

 

Samnefni:

Cheirinia repanda (Linnaeus) Link og Erysimum ramosissimum Crantz

 

Nöfn á erlendum málum:

Enska: spreading wallflower, bushy wallflower, treacle mustard

Danska: Ægte stormhat, Orientalsk pileurt

Norska: kverngull

Sænska: rysskårel

Finnska: idänukonnauris

Þýzka: Sparrige Schöterich, Spreiz-Schöterich

Franska: vélar étalé

 

Akurgyllir – Erysimum cheiranthoides

Akurgyllir – Erysimum cheiranthoides L. – er ein- eða tvíær, hávaxin jurt. Stöngull er stinnur og uppréttur, oftast greinóttur með fá stöngulblöð, stjarnhærður. Stofnblöð, sem visna oft við fræþroska, líkjast stöngulblöðum. Efstu stöngulblöð á stuttum stilk eða stilklaus, lensulaga, striklaga eða sporbaugótt, 2-7 cm x 5-12 mm; blaðrönd heilrend eða smátennt, sjaldan bugðótt til tennt.

Blómklasi lengist talsvert við þroskun. Blómleggir eru 2 eða 3 sinnum lengri en bikarblöð. Bikarblöð aflöng, 1,8-2 mm á lengd; krónublöð gul, mjó-spaðalaga, 3-5,5 x 1,5-2 mm, nögl 1,5-3,5 mm. Skálpar uppréttir eða uppsveigðir, 1,5-2,5 cm x 1-1,3 mm, um tvöfalt lengri en skálpleggir.

Fannst sem slæðingur á nokkrum stöðum um miðbik síðustu aldar. Tegundin er upprunnin í Mið-Evrópu og norðanverðri Asíu. Getur orðið um 60 cm á hæð og blómgast nær allt sumarið. Hefur slæðzt vítt um heim.

Plantan er öll eitruð.

Viðurnafnið cheiranthoides er dregið af Cheiranthus (úr arabísku ‘kairi’, gull, og úr grísku ‘anthos’, blóm) og -oides, líkur; og merkir því sá, sem líkist Cheiranthus.

Samnefni:

Cheirinia cheiranthoides (Linnaeus) Link; Cheiranthus cheiranthoides (L.) A.Heller; C. turritoides Lam.

Nöfn á erlendum málum:

Enska: wormseed mustard, treacle-mustard

Danska: Gyldenlak-Hjørneklap

Norska: åkergull

Sænska: åkerkårel, åkergyllen; vanlig åkerkårel (ssp. cheiranthoides), storkårel (ssp. altum)

Finnska: peltoukonnauris

Þýzka: Acker-Schöterich

Franska: vélar fausse-giroflée

 

Melablóm – Arabidopsis

Ættkvíslin Arabidopsis (DC.) Heynh. í krossblómaætt (Brassicaceae) hefur verið rannsökuð meira og betur en flestar aðrar kvíslir. Erfðafræðingar hafa lokið við að rafgreina allt erfðamengi í plöntu í fyrsta sinn, og var það Arabidopsis thaliana (vorskriðnablóm), sem varð fyrir valinu. Löngum hafa verið deildar meiningar um, hve margar tegundir og hverjar teljast til ættkvíslarinnar. Nú eru 9 tegundir taldar til hennar, auk 8 undirtegunda.

Æði miklar breytingar hafa verið gerðar undanfarin ár á skipan tegunda í kringum þessa ættkvísl. Tvær tegundir í kvíslunum Cardaminopsis og Hylandra og þrjár tegundir i Arabis hafa verið fluttar í Arabidopsis, en 50 tegundir hafa verið fluttar í aðrar nýstofnaðar kvíslir, sem eru: Beringia, Crucihimalaya, Ianhedgea, Olimarabidopsis, og Pseudoarabidopsis (sjá meðal annars O’Kane and Al-Shehbaz (1997, 2003).

Allar tegundir kvíslar eru upprunnar í Evrópu, en tvær þeirra eru einnig útbreiddar í Norður-Ameríku og Asíu.

Til melablóma – Arabidopsis (DC.) Heynh. – teljast ein- eða fjölærar jurtir. Stöngull er uppréttur, jarðlægur til uppsveigður, hárlaus eða hærður, oft með stjarnhárum. Blöð eru í stofnhvirfingu en einnig dreifð á stöngli, stilkuð eða stilklaus; þau eru ósamsett, heilrend eða tennt, fjaðursepótt til fjaðurskipt.

Blómskipun er gisinn klasi. Krónublöð hvít eða rósrauð. Skálpar eru aflangir, hliðflatir.

Aðeins ein íslenzk tegund fellur inn í þennan hóp og það er melablóm, sem var áður kallað melskriðnablóm. Löngum hefur það verið talið til kvíslarinnar Cardaminopsis (C. A. Mey.) Hayek, en nú tilheyrir það kvíslinni Arabidopsis eins og áður hefur komið fram.

Á hinn bóginn eru menn ekki á eitt sáttir um það, hvert viðurnafn tegundar á að vera. Sumir telja, að íslenzka tegundin sé undirtegundin A. lyrata (L.) O’Kane & Al-Shehbaz subsp. petraea (L.) O’Kane & Al-Shehbaz; en aðrir vilja halda sig við, að þetta sé A. petraea (L.) V.I. Dorof. – Hér er hallazt að því, að fyrra nafnið sé rétt.

Arabidopsis lyrata er tegund, sem vex beggja megin Atlatnsála og skiptist í fjórar undirtegundir. Undirtegundin petraea vex hér svo og annars staðar á Norðurlöndum. Í Noregi vex hún í ofur-basískum jarðvegi, sem er flestum tegundum eitraður, því að í honum er styrkur zinks og kadmíums mjög mikill. Það er ráðgáta hvernig tegundin fær þrifizt á þessum stað.

Ættkvíslarnafnið Arabidopsis er dregið af Arabis, sem er hið vísindalega nafn á skriðnablómum, og –opsis, líkur; nafnið þýðir því ‘líkur Arabis’. Arabis: (lat.) arabs, arabískur.

 

Melablóm – Arabidopsis lyrata (L.) O’Kane & Al-Shehbaz subsp. petraea (L.) O’Kane & Al-Shehbaz

Tví- eða fjölær jurt, hærð neðst eða hárlaus. Stöngull einn eða fáeinir af sömu rót, uppréttur eða jarðlægur, oft greinóttur efst. Blöð í stofnhvirfingu á 0,5-5 cm stilk, öfug-lensulaga eða egglaga, 0,5-8,5 cm x 2-18 mm, heilrend, tennt eða lírulaga-fjaðurskert, blaðoddur snubbóttur, hærð eða hárlaus og gljáandi. Stöngulblöð á stuttum stilk eða stilklaus, öfug-lensulaga, 0,4-5 cm × 1-8 mm, minni eftir því sem ofar dregur; heilrend, smábugðótt eða tennt.

Blóm fjór-deild, mörg saman í stuttum klasa. Bikarblöð græn eða bleikleit, oft rauð í enda, himnurend, 2-4,5 mm á lengd, hærð eða hárlaus; krónublöð hvít eða sjaldan rauðbláleit, spaðalaga eða öfugegglaga, 4-9 x 1,5-2 mm (nögl um 2 mm). Skálpar uppsveigðir eða útstæðir, 1,5-4 cm × 0.8-1.8 mm. Fræ eru með lítinn himnusepa á öðrum enda.

Vex á melum, í klettum og skriðum. Mjög algengt um land allt. Blómgast í maí. 5–40 cm á hæð.

Viðurnafnið lyrata er komið úr grísku ‘lyra’, líra, einhvers konar harpa. Blaðlögunin minnir á þetta hljóðfæri. Viðurnafnið petraea er úr latínu, ‘petra’, klettur og ‘petraeus’, vex í klettum.

 

Samnefni:

Cardamine petraea L.; Arabidopsis petraea (L.) V.I.Dorof., A. petraea (L.) Kolnik & Marhold; Arabis petraea (L.) Lam., A. media N. Busch; Cardaminopsis petraea (L.) Hiitonen

Nöfn á erlendum málum:

Enska: Northern Rock-cress

Danska: Klippe-Sandkarse

Norska: aurskrinneblom

Sænska: strandtrav

Finnska: idänpitkäpalko

Þýzka: Felsen-Schaumkresse

Franska:

 

Lórur – Rorippa

Ættkvíslin Rorippa Scop. telst til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Þetta eru ein-, tví- og fjölærar tegundir, oftast í deigju eða votlendi. Stöngull er uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, greindur eða ógreindur og blöðóttur. Stofnblöð á stilk, einföld, heilrend, tennt, bugðótt, lírulaga, kambskift eða fjaðurskipt. Stöngulblöð stilkuð eða stilklaus, fleyglaga, mjókka jafnt, með blaðeyru eða örlaga neðst, heilrend, tennt, fjaðurskert.

 

Blómskipun klasi með eða án stoðblaða, lengist við þroskun. Bikarblöð aflöng til egglaga, oft himnurend. Krónublöð gul eða hvít, sjaldan rósrauð, geta verið óþroskuð, aflöng, spaðalagaegglaga eða öfuglensulaga; nögl á stundum greinileg, styttri en bikarblöð. Fræflar eru 6, sjaldan 4 og jafnlangir. Skálpar hnöttóttir, bjúglaga eða sjaldan aflangir, án greinilegra strengja.

 

Til þessarar kvíslar teljast um 80 tegundir, sem vaxa vítt um heiminn. Sumar tegundir eru á stundum taldar til kvíslarinnar Nasturtium.

 

Ættkvíslarnafnið Rorippa er gamalt plöntunafn. Ekkert er vitað um merkinguna.

Hér á landi er ein innlend tegund, kattarjurt, en tvær vaxa sem slæðingar. Önnur þeirra er allvíða um landið suðvestanvert og á Mið-Norðurlandi, en hin hefur aðeins fundizt á einum stað.

Íslenzku nöfnin á tegundunum þremur eru ekki vel valin: kattarjurt, skógarflækja eða flækjujurt og brunnperla. Hér er lagt til, að ættkvíslin fái nafnið lórur, en lóra getur verið „gælukenndur viðliður í orðum eins og kisulóra” eða „merkt eitthvað lítið eða ögn af einhverju” eins og segir í Íslenskri orðsifjabók eftir Ásgeir Blöndal Magnússon (1989). Þá kemur orðstofninn einnig fyrir í fornum norskum og sænskum ár- og stöðuvatnaheitum.

Hér er því lagt til, að eftirtaldar breytingar verði á íslenzkum tegundarnöfnum:

Rorippa islandica heiti kattarlóra, R. sylvestris heiti skógarlóra og R. nasturtium-aquaticum heiti vatnalóra.

Síðan verður tíminn að leiða í ljós, hvort aðrir taka upp þessi nöfn. Sannast sagna býzt eg ekkert frekar við því.

 

Greiningarlykill að tegundum innan kvíslarinnar Rorippa:

1. Blóm gul …………… 2
1. Blóm hvít ………….. vatnalóra (R. nasturtium-aquaticum)

2. Krónublöð álíka löng og bikarblöð. Stöngulblöð með blaðeyru. Skálpur styttri en 8 mm …… kattarlóra (R. islandica)
2. Krónublöð lengri en bikarblöð. Stöngulblöð án blaðeyrna. Skálpar lengri en 8 mm ……… skógarlóra (R. sylvestris)

 

Kattarlóra – Rorippa islandica

Kattarlóra – Rorippa islandica (Oeder ex Gunnerus) Borbás — er ein- eða tvíær jurt. Stöngull er uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, marggreinóttur, hárlaus og gáróttur; oft holur og safaríkur. Stofnblöð og stöngulblöð áþekk, lírulaga til fjaðurskipt; stöngulblöð stilkuð eða nærri stilklaus. Oftast með 3 eða 4, tennt eða sepótt smáblaðpör, broddhlutinn stærstur, einkum á stofnblöðum.

Blómskipun klasi. Blómin gul, um 3 mm að þvermáli, krónublöð á lengd við bikarblöð. Skálpar aflangir, lítið eitt uppblásnir, með örstuttan stíl. Skálpar um það bil jafnlangir eða lengri en skálpleggir

Vex í deigum jarðvegi við vötn, læki og laugar. Algeng um sunnan- og norðanvert land. Blómgast í júlí. 5-40 cm á hæð.

Tegundin R. islandica líkist mjög R. palustris (L.) Besser, sem er all algeng annars staðar á Norðurlöndum. Helzt má aðgreina tegundirnar á því, að fræ hinnar síðarnefndu eru greinilega smáörðótt, en ekki eða tæplega hinnar fyrrnefndu.

Nöfn á erlendum málum:

Enska: northern yellowcress, northern marsh yellowcress

Danska: Kær-Guldkarse

Norska: islandskarse

Sænska: islandsfräne

Finnska:

Þýzka:

Franska:

 

Skógarlóra – Rorippa sylvestris

Skógarlóra – R. sylvestris (L.) Bess. – er fjölær jurt með upprétta eða jarðlæga, rótskeyta stöngla. Rótarkerfið er mjög víðskriðult og öflugt. Stofnblöð lík stöngulblöðum, sem eru á stilk eða nærri stilklaus, fjaðurskipt, með 3-6 smáblaðpör, broddhlutinn er ekki breiðari en aðrir blaðhlutar.

Blómskipun klasi. Blómin eru gul, 5 mm að þvermáli, krónublöð um tvisvar sinnum lengri en bikarblöð, þegar þau eru fullvaxin. Skálpar eru stuttir og mjóir, oftast litlu sverari en skálpleggirnir; þroskar sjaldan eða aldrei fræ.

Vex sem slæðingur, einkum í ræktaðri jörð, á Suður- og Norðurlandi. Blómgast í júni og júlí. 10-25 cm á hæð.

Viðurnafnið sylvestris er dregið af latneska orðinu ‘sylva’, skógur og merkir ‘vex í skógi’.

Samnefni:

Radicula sylvestris (L.) Druce; Sisymbrium sylvestre L.; Brachiolobos sylvestris (L.) Allioni; Nasturtium sylvestre (L.) W. T. Aiton;

Nöfn á erlendum málum:

Enska: creeping yellowcress, yellow fieldcress, keek

Danska: Vej-Guldkarse

Norska: vegkarse

Sænska: strandfräne, strandkrasse, strandsenap

Finnska: rikkanenätti

Þýzka: Wilde Sumpfkresse

Franska: cresson des bois

 

Vatnalóra – Rorippa nasturtium-aquaticum

Vatnalóra – R. nasturtium-aquaticum (L.) Hayek – er oft talin til ættkvíslarinnar Nasturtium. Þetta er sígræn, fjölær og safarík jurt, sem lifir aðallega í rennandi vatni en hér í heitum jarðvegi. Stönglar eru jarðlægir, þykkir og geta orðið um hálfur metri á lengd. Blöðin eru fjaðurskipt með 1-3 smáblaðpör, sem eru þykk og nærri kringlótt.

Blómskipun er klasi. Blóm eru um 5 mm að þvermáli, krónublöð eru hvít og um tvisvar sinnum lengri en bikarblöð. Skálpar eru sverir (um 2 mm) og um 1,5 cm á lengd. Skálpleggir eru útstæðir.

Tegundin hefur vaxið sem slæðingur um hríð í heitum jarðvegi á Sólheimum í Grímsnesi. Óvíst er hvernig tegundin hefur borizt til landsins. Frekari upplýsingar um hana liggja ekki fyrir.

Viðurnafnið nasturtium-aquaticum er dregið af latnesku orðunum ‘nasus’, nef og ‘tortus’, þjáður, kvalinn; einnig af ‘aqua’, vatn. Merkingin er því ‘sá sem lifir í vatni og kvelur nefið’. Nafnið er komið til af því, að plantan lyktar líkt og piparrót (Armoracia rusticana) og getur valdið ertingu í nefi.

 

Samnefni:

Nasturtium officinale R. Br., N. nasturtium-aquaticum (L.) H. Karst.; Sisymbrium nasturtium-aquaticum L., S. nasturtium Thunb.; Radicula nasturtium Cav., R. nasturtium-aquaticum (L.) Rendle & Britten; Rorippa nasturtium Beck, R. nasturtium-aquaticum (L.) Hayek

Nöfn á erlendum málum:

Enska: Watercress

Danska: Tykskulpet Brøndkarse

Norska: grøn engelskkarse

Sænska: källfräne, källkrasse, vattenkrasse

Finnska: isovesikrassi

Þýzka: Brunnenkresse

Franska: cresson de fontaine, cresson officinal

 

Klukkur – Cardamine

Ættkvíslin klukkur – Cardamine L. – heyrir til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Flestar tegundir eru fjölærar, fáar ein- eða tvíærar. Stöngull uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, greindur eða ógreindur. Blöð eru stakstæð á jarðstöngli, í hvirfingu og á stöngli; blaðrönd heil, tennt eða fjaðurskift eða handflipótt, á stundum þrífingruð, fjöðruð, handskipt eða tvífjöðruð. Stöngulblöð stilkuð eða stilklaus.

Blómskipun klasi, sem lengist við þroskun. (Klasinn er hálfsveipur, það er neðstu blómleggir lengstir en styttast eftir því sem ofar dregur.) Klasinn er ekki blómmargur. Blóm eru oftast hvít, á stundum rósrauð eða fjólublá. Fræflar jafnan sex (sjaldan 4), allir jafnlangir. Skálpar uppréttir, útstæðir, jafnvel baksveigðir.

Til kvíslarinnar teljast um 150 tegundir, sem vaxa um allan heim nema á Suðurskautslandinu. Hér á landi vaxa 3 eða 4 tegundir

Ættkvíslarnafnið Cardamine er upphaflega nafn, kardamis, á austurlenzkri akurperlu (Lepidium).

Samnefni:

Dentaria L.

 

Greiningarlykill að íslenzkum tegundum innan Cardamine:

1. Blöð fjöðruð. Bikar styttri en blómleggur ……………….. 2
1. Blöð heil. Bikar jafnlangur eða lengri en blómleggur ……… jöklaklukka (C. bellidifolia)

2. Krónublöð (>5 mm) þreföld að lengd við bikarblöð …………. hrafnaklukka (C. pratensis ssp. angustifolia)
2. Krónublöð (<4 mm) ekki meira en tvisvar sinnum að lengd við bikarblöð ……. 3

3. Stöngulblöð 2 eða 3, færri og minni en stofnblöð ……………….. lambaklukka (C. hirsuta)
3. Stöngulblöð 3 til 7, fleiri en stofnblöð ………………………. kjarraklukka (C. flexuosa)

 

Hrafnaklukka – Cardamine pratensis ssp. angustifolia

Hrafnaklukka hér á landi- Cardamine pratensis L. ssp. angustifolia (Hooker) O.E. Schultz – er fjölær og talin ein undirtegund af mörgum. Stöngull – einn eða fleiri – er uppréttur, jafnan ógreindur, hárlaus. Stofnblöð fjöðruð í hvirfingu; smáblöð á stilk eða stilklaus, egglaga til kringluleit, heilrend eða hornótt, gis-randhærð; endasmáblað líkt hinum hliðstæðu að stærð og gerð. Stöngulblöð 2-4, sjaldan fleiri, fjöðruð, smáblöð öfuglensulaga, aflöng eða striklaga, stilkstutt, strengjalaus og heilrend; blöð styttri og smáblöð færri eftir því sem ofar dregur á stöngli.

Blóm í þéttum, stoðblaðlausum klasa. Blóm eru 1-1,5 cm að þvermáli. Bikarblöð 3-4,5 mm, jafnan himnurend, græn og rauð á endum. Krónublöð nærri hvít til ljósblá eða á stundum rauðblá, 8-16 x 4,5-6,5 mm, snubbótt eða lítið eitt skert. Sex fræflar með gular frjóhirzlur, ein fræva. Skálpar uppstæðir eða út- og uppstæðir, 1-3 cm x 1,5 mm; fræ brún, aflöng og 1,5-2 mm á lengd.

Á neðstu blöðum myndast á stundum örlitlir yrtlingar, sem geta skotið rótum.

Vex í ýmiss konar votlendi eða þar sem einhver deigla er. Algeng um land allt. Blómgast í maí–júní. 10–45 cm á hæð.

Sagt er, að te af fjólubláum plöntum sé gott, eigi menn við svefnleysi að stríða, en af hvítum vilji menn vaka lengi. Auk þess er hún álitin magastyrkjandi, uppleysandi, ormdrepandi og auka þvag og tíðir. Þá var hún og höfð við skyrbjúgi, kreppusótt, miltis- og lifrarbólgu. Þá eru blöð vel æt og má hafa í sallat, þó að þau geti verið eilítið beisk á bragðið; þau eru mjög rík af C-vítamíni. Ekki er ráðlegt, að ófrískar konur noti jurtina.

Viðurnafn tegundar, pratensis, er dregið af latínu ‘pratum’, engi og þýðir sá, sem vex á engi; viðurnafn undirtegundar, ‘angustifolia’, er dregið af latnesku orðunum ‘angustus’, mjór, þröngur og ‘folium’, blað.

 

Samnefni:

Cardamine dentata Schult., C. palustris (Wimm. & Grab.) Peterm., C. pratensis L. ssp. palustris (Wimm. & Grab.) Janch., C. pratensis L. var. palustris Wimm. & Grab., C. nymanii Gand., C. pratensis L. var. angustifolia Hooker

Nöfn á erlendum málum:

Enska: cuckooflower, bittercress

Danska: Engkarse

Norska: engkarse

Sænska: ängsbräsma, ängskrasse, äkta ängsbräsma

Finnska: luhtalitukka

Þýzka: Wiesen-Schaumkraut

Franska: cardamine des prés, cardamine à feuillles étroites

 

Kjarraklukka – Cardamine flexuosa

Til eru þurrkuð eintök frá Dyrhólum úr fórum Helga Jónssonar, sem kunna að vera kjarraklukka – Cardamine flexuosa With. — Þetta hefur þó ekki verið staðfest og frekari lýsing því látin bíða.

Viðurnafnið flexuosa er komið úr latínu flexus, beygja og þýðir ‘með margar beygjur’, og á við stöngul, sem er oft marg-sveigður.

Samnefni:

Cardamine sylvatica Link

Nöfn á erlendum málum:

Enska: wavy bitter-cress

Danska: Skov-Springklap

Norska: skogkarse

Sænska: skogsbräsma

Finnska: metsälitukka

Þýzka: Wald-Schaumkraut

Franska:

 

Jöklaklukka – Cardamine bellidifolia

Jöklaklukka – Cardamine bellidifolia L. – er mjög lítil, fjölær, hárlaus háfjallajurt. Stöngull er uppréttur til uppsveigður, á stundum með einu stöngulblaði á stuttum stilk, en oftast engu. Stofnblöð eru lítil, egglaga eða nærri kringlótt, heilrend með kirtilodd og stilklöng (1-4 cm; oft hærri en blómklasar). (Í raun eru blöðin fjöðruð en aðeins endasmáblaðið er þroskað.)

Blómskipun er blómfár og smár klasi. Blóm eru smá, 4 eða 5 mm að þvermáli, fjór-deild. Bikarblöð (2-3 mm) um helmingi styttri en krónublöð, rauðbláleit; krónublöð um 4-5,5 mm á lengd, hvít og upprétt. Sex fræflar með hvítar frjóhirzlur, ein fræva. Skálpar eru uppréttir, ná langt upp fyrir blóm, dökkleitir, margfalt lengri en skálpleggir (3-6 mm), stíll stuttur og gildur.

Vex jafnan hátt til fjalla á auðri jörð og í mosateygingum. Vex hér og hvar um norðanvert landið frá Vestfjörðum til Austurlands; einnig víða um vestanvert land. Sjaldgæf um landið sunnanvert, hefur þó fundizt í Fögrufjöllum á Skaftártungu-afrétti. Blómgast í júní og júlí. 2-6 cm á hæð.

Jöklaklukka minnir um sumt á vorblóm (Draba), en þau eru hærð og með öðru vísi blöð; að auki eru skálpar á vorblómum stuttir.

Viðurnafnið bellidifolia þýðir með blöð eins og Bellis (bellisar eða fagurfíflar), skylt bellus, fagur; og ‘folium’, blað.

Samnefni:

Cardamine alpina Willd.

Nöfn á erlendum málum:

Enska: alpine bittercress

Danska: Fjeldkarse

Norska: høgfjellskarse

Sænska: fjällbräsma

Finnska: tunturilitukka

Þýzka: Alpen-Schaumkraut

Franska: cardamine à feulles de pâquerette

 

Lambaklukka – Cardamine hirsuta

Lambaklukka – Cardamine hirsuta L. – er einær jurt. Stöngull er uppréttur til uppsveigðir eða jarðlægir, ógreindir eða greindir. Stofnblöð fjaðurskipt í hvirfingu með bugtennt, aflöng til kringlótt og stilkuð smáblöð; endasmáblað stærst, nýrlaga til kringlótt. Stöngulblöð 1-4 með langleit til öfugegglaga smáblöð. Plantan hærð, að minnsta kosti blaðstilkar stofnblaða.

Blómskipun er klasi. Blóm 3-5 mm að þvermáli, 4-deild. Bikarblöð aflöng, 1-2,5 mm á lengd og um 0,5 mm á breidd, oft fjólubláleit og snubbótt. Krónublöð hvít, spaðalaga, 2,5-4,5 mm á lengd og 0,5-1 mm á breidd. Fræflar jafnan 4, þar sem tveir ná sjaldnast þroska; frjóhirzlur hvítar. Ein fræva. Skálpar uppréttir eða útstæðir, 1,5-2,5 cm langir á 3-10 mm löngum leggjum.

Vex í deiglendi, oft við laugar og í görðum. Algeng á sunnanverðu landinu, sjaldgæf á V, NV og N, þar sem hún er einkum í görðum og við jarðhita. Blómgast síðla í júní. 5–20 cm á hæð.

Viðurnafnið hirsuta er komið af latneska orðinu hirsutus, strýhærður.

 

Nöfn á erlendum málum:

Enska: hairy bitter-cress

Danska: Roset-Springklap

Norska: rosettkarse

Sænska: bergbräsma, bergsbräsma

Finnska: mäkilitukka

Þýzka: Garten-Schaumkraut

Franska:

 

Skarfakál – Cochlearia

Ættkvíslin skarfakál – Cochlearia L. – telst til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Plöntur kvíslarinnar eru ein- eða tvíæringar, fáar eru fjölæringar. Stöngull er uppréttur til jarðlægur, ýmist greindur eða ógreindur. Bæði með stofn- og stöngulblöð, sem oftast eru nokkuð kjötkennd, nýrlaga til aflöng, ýmist stilkuð eða stilklaus, heilrend, smá-bugðótt eða tennt.

Blómskipun er klasi. Bikarblöð eru útstæð, oft hvelfd. Krónublöð eru hvít (á stundum með rauðleitum blæ), öfuglensulaga til spaðalaga. Skálpar hnöttóttir til sporöskjulaga, skilrúmið gengur í gegnum skálp á þann veg, sem hann er breiðari.

Um 20 tegundir teljast til þessarar kvíslar. Hér á landi vex ein tegund örugglega og ef til vill önnur til (sjá síðar).

Ættkvíslarnafnið Cochlearia er dregið af grísku orði, kokhliárion, sem hefur verið fært yfir á latínu ‘cochleare’, skeið, spónn, og tekur mið af spaðalaga lögun blaða á nokkrum tegundum.

 

Samnefni:

Cochleariopsis Á. Löve & D. Löve; Glaucocochlearia (O. E. Schulz) Pobedemova

 

Greiningarlykill að tegundum innan Cochlearia:

1. Krónublöð >4 mm á lengd. Skálpar hnöttóttir eða lítið eitt aflangir ………. skarfakál (C. islandica)
1. Krónublöð 2-4 mm á lengd. Skálpar fremur aflangir en hnöttóttir eða lítið eitt aflangir … fjallaskarfakál (C. groenlandica)

 

Skarfakál – Cochlearia islandica

Skarfakál – Cochlearia islandica Pobed. – tví- til fjölær, hárlaus, safrík jurt. Stöngull er uppsveigður til uppréttur, oft greinóttur, stórgáróttur. Stofnblöð á stilk, nýrlaga, hjartalaga til aflöng, heilrend eða smábugðótt. Stöngulblöð stilklaus, oft greipfætt, heilrend eða jafnvel stórtennt, mjög breytileg að lögun.

Blómskipun er klasi á stöngulenda. Fjórdeild blóm. Bikarblöð 1-2 mm, græn- eða fjólubláleit. Krónublöð um 4 mm, öfugegglaga til spaðalaga, hvít en oft með rauðleitan blæ. Skálpar hnatt- til egglaga, helmingi styttri en skálpleggir.

Tegundin er mjög breytileg og hefur mörgum undirtegundum og afbrigðum verið lýst. Að sinni verður ekki farið út í þá sálma hér. Eitt afbrigði, var. oblongifolia (D.C.) Gelert, var nefnt arfakál. Ekki er ósennilegt, að íslenzka skarfakálið verði gert að sérstakri undirtegund, þá er Flora Nordica verður gefin út næst (Cochlearia officinalis ssp. islandica (Pobed.) Nordal & Bjorå ined.)

Vex í þéttum jarðvegi nálægt sjó en á stundum á háfjöllum og er þá mjög smávaxið. Algengt um land allt. Blómgast í maí–júní. 10–50 cm á hæð.

Viðurnafnið officinalis er komið úr latínu, officina, verkstæði, lyfjabúð, og er komið til af því, að tegundin var áður til sölu þar undir nafninu ‘herba Cochleariæ’.

Skarfakál er gömul lækningaplanta. Var það talið uppleysandi, þvag- og svitadrífandi, blóðhreinsandi og örva tíðir kvenna. Oft var það soðið og lagt í skyr, sem geymt var til vetrar. Blöðin eru bezt fersk og eru þau mulin í mortéli með sykri. Rótin var etin ýmist hrá eða soðin. Plantan er rík af C-vítamíni.

Samnefni:

Cochlearia anglica L., C. officinalis L. var. anglica (L.) Alef.

Nöfn á erlendum málum (nöfn taka mið af ssp. officinalis):

Enska: common scurvy-grass, spoonwort

Danska: Læge-Kokleare

Norska: skjørbuksurt

Sænska: skörbjuggsört, skedört; vanlig skörbjuggsört

Finnska: ruijankuirimo

Þýzka: Echtes Löffelkraut

Franska:

 

Fjallaskarfakál – Cochlearia groenlandica

Fjallaskarfakál – Cochlearia groenlandica L. – er í flestu mjög líkt skarfakáli, nema það er allt miklu smærra í sniðum. Oftast eru stönglar nokkrir saman uppréttir eða jarðlægir, greinóttir ofan til. Stofnblöð í hvirfingu, stilkuð, heilrend eða tennt. Neðstu stöngulblöð oft á stilk en hin efri stilklaus, heilrend eða lítillega tennt.

Blómskipun er klasi, oft blómmargur. Blóm svipuð og á undanfarandi tegund. Skálpar oft ekki jafn hnöttóttir, um það bil jafnlangir og skálpleggir.

Vex á gróðursnauðum melum hátt til fjalla á stöku stað nokkuð inni í landi.

Staða þessa smávaxna skarfakáls er nokkuð óviss. Hvort þetta er sérstök tegund eða afbrigði af C. islandica skal ósagt látið á þessari stundu.

 

Samnefni:

Cochlearia arctica Schlechtendal ex de Candolle, C. arctica ssp. oblongifolia (de Candolle) V. V. Petrovsky, C. fenestrata R. Brown, C. oblongifolia de Candolle, C. officinalis Linnaeus ssp. arctica (Schlechtendal ex de Candolle) Hultén, C. officinalis ssp. oblongifolia (de Candolle) Hultén, C. officinalis var. oblongifolia (de Candolle) Gelert; Cochleariopsis groenlandica (Linnaeus) Á. Löve & D. Löve, C. groenlandica ssp. oblongifolia (de Candolle) Á. Löve & D. Löve

Nöfn á erlendum málum:

Enska: Greenland scurvy-grass, round leaved scurvy grass

Danska:

Norska: polarskjörbuksurt

Sænska: grönländsk skörbjuggsört

Finnska: grönlanninkuirimo

Þýzka:

Franska: herbe à la cuiller, herbe aux cuillers

 

Alurtir – Subularia

Ættkvíslin alurtir – Subularia L. – telst til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Plöntur kvíslarinnar eru smávaxnir, hárlausir einæringar. Stöngull er uppréttur, sívalur, blaðlaus; oft nokkrir stönglar saman. Blöð eru öll í stofnhvirfingu, allaga, allt að 3 cm á lengd.

Blómskipun er fáblóma klasi, á stundum með aðeins einu blómi. Bikarblöð snubbótt, með mjóan himnufald. Krónublöð hvít. Skálpar venjulega fræmargir og stíllausir.

Alurtir eru að því leyti ólíkar öðrum tegundum innan krossblómaættar, að blöð eru allaga í stofnhvirfingu.

Ættkvíslarnafnið Subularia er dregið af latneska orðinu ‘subula’, alur, sýll.

Aðeins tvær tegundir tilheyra ættkvíslinni og vex önnur þeirra hér, S. aquatica, en hin, S. monticola A. Br. ex Schweinf., í Afríku, einkum hátt yfir sjó.

 

Alurt – Subularia aquatica

Alurt – Subularia aquatica L. — er einær, smávaxin, hárlaus jurt. Stöngull er uppréttur eða uppsveigður, blaðlaus, sívalur. Oft eru margir stönglar í sömu hvirfingu. Blöð í stofnhvirfingu, allaga, allt að 3 cm á lengd.

Blómskipun er gisblóma klasi, oft eitt eða fáein blóm saman. Krónublöð eru lítil og hvít; blómgist tegundin niðri í vatni vaxa engin krónublöð. Skálpar eru egglaga (20-35 mm x 1,2-2 mm), lítið eitt hliðflatir, skilrúm er samsíða hliðflötu hliðunum. Fræ er ljósbrúnt og smátt (0,8-1 x 0,5-0,8 mm).

Fljótt á litið líkist alurt tjarnalauk (Plantago uniflora (syn. Littorella uniflora)), en blöðin á honum eru þykk og safamikil; að auki er tjarnalaukur með langskriðulum regnlum. Oft fljóta uppslitnar alurta-plöntur á vatni og eru rætur snjóhvítar.

Viðurnafnið aquatica er dregið af latneska orðinu ‘aqua’, vatn.

Vex í grunnum tjörnum og á uppþornuðum tjarnastæðum. Algeng á Suður- og Suðvesturlandi og hér og hvar í öðrum landshlutum. Blómgast í júli. 1-6 cm á hæð.

Nöfn á erlendum málum:

Enska: american water-awlwort

Danska: Sylblad

Norska: sylblad

Sænska: sylört

Finnska: äimäruoho

Þýzka: Pfriemenkresse

Franska: subulaire aquatique

 

Þefjurtir – Descurainia

Þefjurtir – Descurainia Webb & Berthel. – er ættkvísl innan krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Flestar tegundir eru einærar, en þó eru nokkrar ýmist tví- eða fjölærar. Stöngull er uppréttur, greinóttur og oft hárlaus ofan til. Blöð eru bæði í stofnhvirfingu og á stöngli, þau eru fjöðruð, ýmist stilkuð eða stilklaus; blöð í stofnhvirfingu visna oft, þegar plantan blómgast.

Blómskipun er klasi, sem á stundum lengist verulega við þroskun blóma. Bikarblöð eru upprétt eða útstæð, egglaga til striklaga. Krónublöð ýmist styttri eða lengri en bikarblöð, egglaga til lensulaga, gul. Sex fræflar. Skálpar aflangir, skilrúm þunnt eða ekkert.

Ættkvíslarnafnið Descurainia er til heiðurs frönskum apótekara, François Descourain (1658-1740).

Það eru um 45 tegundir innan kvíslar, dreifðar um nær allan heim, einkum þó í tempruðu beltunum. Tvær tegundir hafa verið skráðar sem slæðingar hér á landi; annars vegar þefjurt, sem er orðinn rótfastur slæðingur, og hins vegar gráþefjurt, sem aðeins hefur verið skráð einu sinni á Akureyri. Í greiningarlykli hér að neðan er lýst, hvernig þessar tvær tegundir eru aðgreindar, en er ekki fjallað nánar um hina síðar nefndu, Descurainia incana (Bernh. ex Fisch. & C.A.Mey.) Dorn – gráþefjurt.

 

Greiningarlykill að tveimur tegundum slæðinga í Descurainia:

1 Skálpar liggja þétt upp að stöngli …………. gráþefjurt (D. incana)

1 Skálpar standa út frá stöngli ……………… þefjurt (D. sophia)

 

Þefjurt – Descurainia sophia

Þefjurt – Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl — er einær, grágræn jurt. Stöngull er uppréttur og greinóttur ofantil. Tví- til þrífjöðruð blöð, blöð í stofnhvirfingu á stuttum stilk, smáblöð striklaga eða aflöng (10×2 mm), heilrend. Stöngulblöð stilklaus eða á stuttum stilk; blöð smærri eftir því sem ofar dregur. Neðri blöð oft stjarnhærð.

Blóm eru lítil og sitja í klasa á blómskipunarlegg, sem tekur oft að vaxa um svipað leyti og blóm þroskast. Bikarblöð eru upprétt eða útstæð, gulleit, hárlaus eða lítillega hærð, 1,8-2,8 mm á lengd og álíka löng og ljósgul krónublöð, stærð þeirra 2-3 x 0,4-0,6 mm. Skálpar eru sívalir með mörgum fræjum, þráðmjóir, um 1 mm að þvermáli og 3 cm á lengd, útstæðir. Hver planta getur myndað um 6000 fræ. Fræ er hliðflatt og egglaga með dæld á enda; eftir endilöngu fræi liggur upphækkaður hryggur; litur er gulbrúnn og glansandi, 0,7-1,3 × 0,3-0,6 mm.

Viðurnafnið sophia kemur úr grísku og merkir vísdómur, þekking. Fyrrum var þefjurt talin stöðva blæðingar og hún var því notuð við skurðaðgerðir og fékk af því nafnið Sophia chirurgorum, vísdómur bartskerans, en í þá tíð fóru saman störf bartskera og skurðlækna. Í dönsku þekkist enn nafn á tegundinni, sem á rætur að rekja til þessarar notkunar, Barberforstand. Plantan var því ræktuð um tíma og hún þótti nothæf til ýmissa annarra hluta, meðal annars í sópa, Þá var talið, að hún eyddi njálgi í börnum, en nú er litið á hana sem óæskilega. Annars staðar á Norðurlöndum óx þefjurt oft á torfþökum en í seinni tíð er mesta útbreiðsla hennar meðfram járnbrautarteinum.

Þefjurt er nitursækin jurt og þrífst ekki í skugga. Getur þó tórt lengi í sendinni jörð, en verður varla stórvaxin þar. Fræ spíra bezt eftir að hafa legið lengi í jörð.

Ekki er vitað nákvæmlega, hvenær þefjurt barst hingað til lands sem slæðingur. Hún er allvíða á Suðvesturlandi, Miðnorðurlandi og á nokkrum stöðum á Austurlandi.

Blómgast í júni og allt fram í miðjan ágúst-mánuð. Verður allt að 60 cm á hæð.

 

Samnefni:

Sisymbrium sophia L., S. parviflorum Lamarck; Hesperis sophia (L.) Kuntze; Sophia parviflora (Lamarck) Standley

Nöfn á erlendum málum:

Enska: flixweed, herb-Sophia, tansy mustard

Danska: Finbladet Vejsennep, Barberforstand

Norska: hundesennep

Sænska: stillfrö, dillsenap

Finnska: litutilli

Þýzka: Besenrauke, Sophienkraut

Franska: sisymbre sagesse, descurainie sagesse

 

Skriðnablóm – Arabis

Ættkvíslin skriðnablóm – Arabis L. – heyrir til krossblómaætt (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Til hennar teljast jurtir, ein-, tví- eða fjölærar, ýmist hárlausar eða hærðar, og þá oft stjarnhærðar.

 

Meira síðar. Þá verður fjallað um eftirtaldar tegundir:

Arabis alpina L. – Skriðnablóm

Armoracia rusticana P.Gaertner, B.Meyer & Scherb. – piparrót

Barbarea stricta Andrz. – hlíðableikja

Barbarea vulgaris var. arcuata (Opiz ex J.Presl & C.Presl) Fr., – akurbleikja

Barbarea vulgaris W.T.Aiton – garðableikja

Berteroa incana (L.) DC. – hvítduðra

Brassica napus L. – Gulrófa, repja

Brassica napus L. subsp. oleifera (DC.) Metzg. – (repja).

Brassica napus L. subsp. rapifera Metzg. – (gulrófa)

Brassica oleracea L. – garðakál

Brassica rapa L. subsp. campestris (L.) Clapham – arfanæpa

Brassica rapa L. subsp. rapa, – næpa

Cakile maritima Scop. subsp. islandica (Goud.) Hyl. ex Elven – fjörukál

Camelina microcarpa Andrz. ex DC. – hárdoðra

Camelina sativa (L.) Crantz – akurdoðra

Conringia orientalis (L.) Dumort. – káljurt

Draba arctogena (E.Ekman) E.Ekman – heiðavorblóm

Draba glabella Pursh. – túnvorblóm

Draba incana L. – grávorblóm

Draba lactea Adams – snoðvorblóm

Draba nivalis Liljeblad – héluvorblóm

Draba norvegica Gunn. – hagavorblóm

Draba oxycarpa Sommerf. – fjallavorblóm

Draba verna L. – vorperla

Erucastrum gallicum (Willd.) O.E.Schulz – hundakál

Hesperis matronalis L. – næturfjóla

Isatis tinctoria L. – litunarklukka

Lepidium campestre (L.) R.Br. – akurperla

Lepidium densiflorum Schrad. – þyrpiperla

Lepidium heterophyllum Benth. – hnoðperla

Lepidium latifolium L. – strandperla

Lepidium neglectum Thell. – kringluperla

Lepidium perfoliatum L. – slíðurperla

Lepidium ruderale L. – haugperla

Lepidium sativum L. – garðperla

Lepidium virginicum L. – virginíuperla

Malcolmia maritima (L.) R.Br. – martoppur

Noccaea caerulescens (J. & C.Presl) F.K.Mey. – varpasjóður

Raphanus raphanistrum L. – akurhreðka

Raphanus sativus L. – ætihreðka

Sinapis alba L. – hvítur mustarður

Sinapis arvensis L. – arfamustarður

Sisymbrium altissimum L. – risadesurt

Sisymbrium officinale (L.) Scop. – götudesurt

Thlaspi arvense L – akursjóður

 

 

Leitarorð: Krossblómaætt • melablóm • melskriðnablóm