Klukkur – Cardamine

ER Í VINNSLU

Ættkvíslin klukkur – Cardamine L. – heyrir til krossblómaættar (Brassicaceae, syn. Crusiferae). Flestar tegundir eru fjölærar, fáar ein- eða tvíærar. Stöngull uppréttur, uppsveigður eða jarðlægur, greindur eða ógreindur. Blöð eru stakstæð á jarðstöngli, í hvirfingu og á stöngli; blaðrönd heil, tennt eða fjaðurskift eða handflipótt, á stundum þrífingruð, fjöðruð, handskipt eða tvífjöðruð. Stöngulblöð stilkuð eða stilklaus.

Blómskipun klasi, sem lengist við þroskun. (Klasinn er hálfsveipur, það er neðstu blómleggir lengstir en styttast eftir því sem ofar dregur.) Klasinn er ekki blómmargur. Blóm eru oftast hvít, á stundum rósrauð eða fjólublá. Fræflar jafnan sex (sjaldan 4), allir jafnlangir. Skálpar uppréttir, útstæðir, jafnvel baksveigðir.

Til kvíslarinnar teljast um 150 tegundir, sem vaxa um allan heim nema á Suðurskautslandinu. Hér á landi vaxa 3 eða 4 tegundir

Ættkvíslarnafnið Cardamine er upphaflega nafn, kardamis, á austurlenzkri akurperlu (Lepidium).

Samnefni:
Dentaria L.

 

Greiningarlykill að íslenzkum tegundum innan Cardamine:

1. Blöð fjöðruð. Bikar styttri en blómleggur ……………….. 2
1. Blöð heil. Bikar jafnlangur eða lengri en blómleggur ……… jöklaklukka (C. bellidifolia)
2. Krónublöð (>5 mm) þreföld að lengd við bikarblöð …………. hrafnaklukka (C. pratensis ssp. angustifolia)
2. Krónublöð (<4 mm) ekki meira en tvisvar sinnum að lengd við bikarblöð ……. 3

3. Stöngulblöð 2 eða 3, færri og minni en stofnblöð ……………….. lambaklukka (C. hirsuta)
3. Stöngulblöð 3 til 7, fleiri en stofnblöð ………………………. kjarraklukka (C. flexuosa)

 

Hrafnaklukka – Cardamine pratensis ssp. angustifolia

Íslenzk hrafnaklukka – Cardamine pratensis L. ssp. angustifolia (Hooker) O.E. Schultz – er fjölær og talin ein undirtegund af mörgum. Stöngull – einn eða fleiri – er uppréttur, jafnan ógreindur, hárlaus. Stofnblöð fjöðruð í hvirfingu; smáblöð á stilk eða stilklaus, egglaga til kringluleit, heilrend eða hornótt, gis-randhærð; endasmáblað líkt hinum hliðstæðu að stærð og gerð. Stöngulblöð 2-4, sjaldan fleiri, fjöðruð, smáblöð öfuglensulaga, aflöng eða striklaga, stilkstutt, strengjalaus og heilrend; blöð styttri og smáblöð færri eftir því sem ofar dregur á stöngli.
Blóm í þéttum, stoðblaðlausum klasa. Blóm eru 1-1,5 cm að þvermáli. Bikarblöð 3-4,5 mm, jafnan himnurend, græn og rauð á endum. Krónublöð nærri hvít til ljósblá eða á stundum rauðblá, 8-16 x 4,5-6,5 mm, snubbótt eða lítið eitt skert. Sex fræflar með gular frjóhirzlur, ein fræva. Skálpar uppstæðir eða út- og uppstæðir, 1-3 cm x 1,5 mm; fræ brún, aflöng og 1,5-2 mm á lengd.
Á neðstu blöðum myndast á stundum örlitlir yrtlingar, sem geta skotið rótum.

Vex í ýmiss konar votlendi eða þar sem einhver deigla er. Algeng um land allt. Blómgast í maí–júní. 10–45 cm á hæð.

Sagt er, að te af fjólubláum plöntum sé gott, eigi menn við svefnleysi að stríða, en af hvítum vilji menn vaka lengi. Auk þess er hún álitin magastyrkjandi, uppleysandi, ormdrepandi og auka þvag og tíðir. Þá var hún og höfð við skyrbjúgi, kreppusótt, miltis- og lifrarbólgu. Þá eru blöð vel æt og má hafa í sallat, þó að þau geti verið eilítið beisk á bragðið; þau eru mjög rík af C-vítamíni. Ekki er ráðlegt, að ófrískar konur noti jurtina.
Viðurnafn tegundar, pratensis, er dregið af latínu ‘pratum’, engi og þýðir sá, sem vex á engi; viðurnafn undirtegundar, ‘angustifolia‘, er dregið af latnesku orðunum ‘angustus’, mjór, þröngur og ‘folium’, blað.

Samnefni:
C. dentata Schult., C. palustris (Wimm. & Grab.) Peterm., C. pratensis L. ssp. palustris (Wimm. & Grab.) Janch., C. pratensis L. var. palustris Wimm. & Grab., C. nymanii Gand., C. pratensis L. var. angustifolia Hooker

Nöfn á erlendum málum:
Enska: cuckooflower
Danska: Polarkarse
Norska: polarkarse
Sænska: ängsbräsma, ängskrasse, äkta ängsbräsma
Finnska: luhtalitukka
Þýzka: Wiesen-Schaumkraut
Franska: cardamine des prés, cardamine à feuilles étroites

Kjarraklukka – Cardamine flexuosa

Til eru þurrkuð eintök frá Dyrhólum úr fórum Helga Jónssonar, sem kunna að vera kjarraklukka – Cardamine flexuosa With. –
Þetta hefur þó ekki verið staðfest og frekari lýsing því látin bíða.

Viðurnafnið flexuosa er komið úr latínu flexus, beygja og þýðir ‘með margar beygjur’, og á við stöngul, sem er oft marg-sveigður.

Samnefni:
Cardamine sylvatica Link

Nöfn á erlendum málum:
Enska: wavy bitter-cress
Danska: Skov-Springklap
Norska: skogkarse
Sænska: skogsbräsma
Finnska: metsälitukka
Þýzka: Wald-Schaumkraut
Franska:

 

Jöklaklukka – Cardamine bellidifolia

Jöklaklukka – Cardamine bellidifolia L. – er mjög lítil, fjölær, hárlaus háfjallajurt. Stöngull er uppréttur til uppsveigður, á stundum með einu stöngulblaði á stuttum stilk, en oftast engu. Stofnblöð eru lítil, egglaga eða nærri kringlótt, heilrend með kirtilodd og stilklöng (1-4 cm; oft hærri en blómklasar). (Í raun eru blöðin fjöðruð en aðeins endasmáblaðið er þroskað.)
Blómskipun er blómfár og smár klasi. Blóm eru smá, 4 eða 5 mm að þvermáli, fjór-deild. Bikarblöð (2-3 mm) um helmingi styttri en krónublöð, rauðbláleit; krónublöð um 4-5,5 mm á lengd, hvít og upprétt. Sex fræflar með hvítar frjóhirzlur, ein fræva. Skálpar eru uppréttir, ná langt upp fyrir blóm, dökkleitir, margfalt lengri en skálpleggir (3-6 mm), stíll stuttur og gildur.

Vex jafnan hátt til fjalla á auðri jörð og í mosateygingum. Vex hér og hvar um norðanvert landið frá Vestfjörðum til Austurlands; einnig víða um vestanvert land. Sjaldgæf um landið sunnanvert, hefur þó fundizt í Fögrufjöllum á Skaftártungu-afrétti. Blómgast í júní og júlí. 2-6 cm á hæð.

Jöklaklukka minnir um sumt á vorblóm (Draba), en þau eru hærð og öðru vísi blöð; að auki eru skálpar á vorblómum stuttir.

Viðurnafnið bellidifolia þýðir með blöð eins og Bellis (bellisar eða fagurfíflar), skylt bellus, fagur; og ‘folium’, blað.

Samnefni:
Cardamine alpina Willd.

Nöfn á erlendum málum:
Enska: Alpine Bitter-cress
Danska: Fjeldkarse
Norska: høgfjellskarse
Sænska: fjällbräsma
Finnska: tunturilitukka
Þýzka: Alpen-Schaumkraut
Franska: cardamine à feulles de pâquerette

 

Lambaklukka – Cardamine hirsuta

Lambaklukka – Cardamine hirsuta L. – er einær jurt. Stöngull er uppréttur til uppsveigðir eða jarðlægir, ógreindir eða greindir. Stofnblöð fjaðurskipt í hvirfingu með bugtennt, aflöng til kringlótt og stilkuð smáblöð; endasmáblað stærst, nýrlaga til kringlótt. Stöngulblöð 1-4 með langleit til öfugegglaga smáblöð. Plantan hærð, að minnsta kosti blaðstilkar stofnblaða.
Blómskipun er klasi. Blóm 3-5 mm að þvermáli, 4-deild. Bikarblöð aflöng, 1-2,5 mm á lengd og um 0,5 mm á breidd, oft fjólubláleit og snubbótt. Krónublöð hvít, spaðalaga, 2,5-4,5 mm á lengd og 0,5-1 mm á breidd. Fræflar jafnan 4, þar sem tveir ná sjaldnast þroska; frjóhirzlur hvítar. Ein fræva. Skálpar uppréttir eða útstæðir, 1,5-2,5 cm langir á 3-10 mm löngum leggjum.

Vex í deiglendi, oft við laugar og í görðum. Algeng á sunnanverðu landinu, sjaldgæf á V, NV og N, þar sem hún er einkum í görðum og við jarðhita. Blómgast síðla í júní. 5–20 cm á hæð.

Viðurnafnið hirsuta er komið af latneska orðinu hirsutus, strýhærður.

Nöfn á erlendum málum:
Enska: hairy bitter-cress
Danska: Roset-Springklap
Norska: rosettkarse
Sænska: bergbräsma, bergsbräsma
Finnska: mäkilitukka
Þýzka: Garten-Schaumkraut
Franska:

 

Leitarorð: Cardamine • hrafnaklukka • jöklaklukka • kjarrklukka • Krossblómaætt • lambaklukka