BÆKUR – Náttúrufræðirit
Melrakki – Loðdýr, hæns, geitur og svín.
Aðalhöfundur: Jón Torfason. 216 bls.
Útgefandi er Bókaútgáfan Hofi, 2002. – Ritdómur, Morgunblaðið 24. desember 2002:30.
MEÐ ÞESSARI SNOTRU bók hefur hinn kunni fræðimaður, Jón Torfason, samið greinargott yfirlit yfir hlutdeild og sögu ofangreindra húsdýra í íslenzkri búskaparmenningu, dýra, sem hafa ekki notið sömu virðingar sem hin æðri húsdýr: sauðkind, kýr og hestur, enda ólíku saman að jafna. Það var ólíkt glæsilegra að teygja vakran jó, karlmannlegra að ryðja vetrarbeit harðvítugum sauðarhópi heldur en kasta úrgangi fyrir rýtandi svín eða tína saman egg og fleygja rusli fyrir pútur.
Allt um það hafa þessar tegundir skipt máli í lífsafkomu þjóðar. Bókin er því fengur fyrir alla fróðleiksfúsa landsmenn, sem vilja vita skil á hinni margvíslegu uppbyggingu íslenzkrar hagsögu, ekki sízt nú, þegar mannlífið tekur slíkum breytingum, að jafnvel sjálfsögðustu hversdagshlutir í lífi þess fólks, sem er sökum tímans rás að hverfa nú á eilífðarbraut, eru óðum að týnast og gleymast. Ekki er víst, að unga kynslóðin þekki orf frá árum eða mun á heyhrífu og mykjukvísl; hins vegar getur hún skipzt á fróðleik og hugmyndum við jafnaldra hinum megin á hnettinum í gegnum gervihnetti.
Kaflinn um loðdýr – ref og mink – er ítarlegastur; þar rekur höfundur í stórum dráttum samskipti sauðfjárbænda við erkióvininn, refinn, sem gjarna vildi gæða sér á kindakjöti og sýndi ótrúlegan dugnað í þá veru. Vart er ofmælt, að skæðir dýrbítir gátu einatt ógnað afkomu fátækra bænda, sem voru varnarlitlir þar til traust skotvopn komu til sögunnar, sem varð ekki fyrr en eftir miðja 19. öld. Síðan gerir höfundur grein fyrir því, hvernig óvinurinn breytist í vinalegt húsdýr og ný búgrein, refarækt og sala loðskinna, hófst. Í framhaldi af því var minkur fluttur til andsins, en það er skringilegur ferill í íslenzkri landbúnaðarsögu, sem á sér helzt hliðstæðu í sögu fjárkláðans.
Höfundur tekur hinar tegundirnar svipuðum tökum að því breyttu, að hér er um að ræða húsdýr, sem hafa fylgt mönnum frá upphafi byggðar hér og deilt kjörum með þeim. Hann rekur hinn takmarkaða og tilviljunarkennda fróðleik, sem um þau er að finna í fornum heimildum, en gerir síðan grein fyrir þeim breytingum, sem orðið hafa á ræktun þeirra og meðferð á síðustu öld til þessa dags.
Víða fléttar höfundur fimlega inn í frásögn sína atvik, þar sem dýrin tengjast menningarsögu. Eins og höfundur getur um er frægasti hani veraldarsögu hins kristna heims sá, sem náði aðeins að gala tvisvar, þegar sánkti Pétur afneitaði meistara sínum þrisvar. Hins vegar saknar höfundur þessa pistils þess, að Jón skuli ekki jafnframt minnast á frægustu hana íslenzkra bókmennta, Árgalans, í einu kunnasta líkingakvæði Þorsteins Erlingssonar, sem á á hættu að verða hengdur og étinn fyrir bráðlæti að lýsa nýjum degi, það er nýrri öld – nýrri byltingaröld, og um hinn má lesa í Kvæðinu um afdrif hanans, snjöllu háðkvæði eftir Jón Helgason. Hani sá var fjötraður og færður til tugthúss að skipan sýslumanns fyrir að trufla með gali sínu morgunlúra frægrar leiklistarhetju danskrar ættar. Haninn gleymdist í dýflissunni meðan þorpsbúar rifust um valdníðslu yfirvaldsins, en hænurnar grétu ástvin sinn, og haninn »-lá á gólfinu hordauður nár / og hefur og verið það síðan«.
Höfundur hefði mátt leggja meiri áherzlu á mikilvægi þess, að við Íslendingar gætum vel að fornum, ómetanlegum arfi sem kann að leynast í genum þess bústofns, sem fluttist hingað fyrir rúmum 11 hundruð árum. Það tókst að bjarga hundinum og e.t.v. hænsnum einnig, en hið granna, harðgera landnámssvín er útdautt. Allnokkuð er fjallað um félög bænda og forkólfa, sem stunda ræktun þesara tegunda. Vissulega hefði mátt stytta þann hluta, enda á hann erindi við fáa lesendur og á öðrum vettvangi.
Málfar er eins og við mátti búast yfirleitt gott, letur þægilegt til aflesturs og pappír góður. Bókaútgáfan Hofi í Vatnsdal gefur bókina út. Það er allmerkilegt fyrirtæki, sem fer þó ekki mikið fyrir á markaði. Hins vegar hefur það gefið út margar bækur af þjóðlegum toga. Bækur forlagsins bera ávallt sín sérkenni og er það vel. Þó má að því finna, að litgreining mynda er sjaldnast nógu góð og á það við um þessa bók sem ýmsar fleiri. Hvað sem öðru líður er hér á ferð bók, sem gaman er að gefa fróðleiksfúsu fólki og gott að eiga í eigin bókaskáp.
Leitarorð: bók • náttúrufræðirit • ritdómur