Vallhumall – ein bezta lækningajurtin

Vallhumall

Inngangur
Vallhumall er mjög algeng planta um land allt. Hann vex í þurru valllendi, bæði ræktuðu og óræktuðu, og víða í sandi. Plantan vex upp af skriðulum jarðstöngli og ber uppréttan stöngul. Blöðin eru lensulaga, tví-þrífjaðurskipt með broddydda smábleðla. Fyrr á árum var vallhumall oft drjúgur hluti af heyfeng, því að hann vex á harðbala í miklu magni. Að auki er hann mjög þurrkþolinn og þegar túngrös drápust vegna þurrka var hann mikill hluti töðunnar. Hann var talinn gott fóður.

Á latínu heitir vallhumall Achillea millefolium. Fyrra nafnið, ættkvíslarheitið, er kennt til Akkillesar, hinnar miklu hetju í grískri goðafræði og um er fjallað í Ilíónskviðu. Sagt er, að hann hafi lært að búa til verkeyðandi og mýkjandi smyrsl hjá kentárkonungnum Kíron. Hafa menn fyrir satt, að smyrlin hafi verið gerð úr vallhumli. Af þessu er nafnið Herba militaris komið. Seinna heitið, viðurnafnið millefolium, merkir þúsundblöðóttur (mille, þúsund; folium, blað), því að blöðin eru með fjölmarga [þúsund] smábleðla. Af viðurnafninu er dregið nafnið mellifólía eða jafnvel mellufólía, sem er talsvert útbreitt. Þá hefur nafnið verið þýtt á íslenzku og plantan kölluð þúsundblaðungur. Jar- eða jarðarhumall kemur líka fyrir og er þýðing á norsku heiti plöntunnar. Humalsnafnið er til komið vegna þess, að plantan var notuð til ölgerðar í Noregi og hefur eflaust þekkzt hér einnig.

Lýsing
Vallhumall er auðþekktur, en engu að síður er hann afar tilbreytingaríkur. Hann er fjölær. Stöngull er uppréttur og mjúkhærður eins og blöðin. Til er þó tilbrigði með lóhærða körfuleggi og blöð (forma lanata). Blómin eru í mörgum körfum, sem standa í hálfsveip. Svo þéttur getur sveipurinn verið, að hann líkist kolli. Blómin í körfunni eru tvenns konar. Annars vegar eru jaðarblómin (yztu blóm í körfu) tungukrýnd og eru það bara kvenblóm.

Flugur sækja í blóm

Hins vegar eru hvirfilblómin (í miðri körfu) pípukrýnd og tvíkynja. Tungukrýndu blómin eru fá, oft ekki nema fimm að tölu, og því halda margir, að karfan sé aðeins eitt blóm, því að mönnum sést yfir pípukrýndu blómin í miðjunni. Hvirfilblómin eru gráhvít og jaðarblómin oftast hvít; þau geta þó verið ljósrauð, jafnvel fagurrauð (forma rubriflora).

Venjulega er vallhumall 10-15 cm á hæð. Hin síðari ár hafa menn tekið eftir hávöxnum eintökum í vegarköntum og við íbúðabyggð. Getur hann orðið allt að einn metri á hæð. Annars staðar á Norðurlöndum er vallhumli oft skipt í tvær undirtegundir. Annars vegar suðlægan, hávaxinn stofn, ssp. millefolium með grænleitar til ljósbrúnar himnurendar reifar og hins vegar í norðlægan, lágvaxnari stofn, ssp. sudetica (Opiz) E. Weiss, með svartbrúnar, breiðar rendur á reifum. Mönnum hefur ekki tekizt að greina vel þarna á milli, því að öll millistig eru algeng. Líklegt er, að suðlægi stofninn hafi borizt hingað til lands fyrir löngu, en færzt mikið í aukana með innfluttu grasfræi. Þá er ekki loku fyrir það skotið, að landnámsmenn hafi flutt með sér út norðlægan vallhumal til ölgerðar, og sá stofn hafi slæðzt víða um land. Á hinn bóginn er næsta víst, að vallhumall hefur verið hér fyrir, því að hann er samgróinn íslenzkum gróðurfélögum um norðan- og austanvert landið, jafnt á láglendi sem hálendi.

Duft, seyði og te
Vallhumall þykir ein bezta lækningajurtin. Hann er styrkjandi, mýkjandi, samandragandi, uppleysandi, blóðhreinsandi, bætir sinateygjur og stirðleika líkamans. Gera má duft af rótinni og er gott að strá því í illa lyktandi sár.

Allt fram á þennan dag hefur vallhumall verið notaður í te, seyði og smyrsl. Seyðið var gert bæði úr blöðum og blómum og voru þau þurrkuð áður. Síðan voru þau sett í pott og látin sjóða dágóða stund. Seyðið er hið ágætasta á bragðið og drekka sumir það í staðinn fyrir innflutt te. Seyðið er notað við margvíslegum óþægindum eins og matarólyst, meltingarvandræðum, skyrbjúg, innyflaormum, krampa, tannverk, þvagrásarbólgum, gikt, höfuðverk og sýkingum í öndunarvegi.

Þá er kunnugt, að seyðið var notað til andlitsþvotta og var það trúa manna, að það eyddi hrukkum með því að strekkja á húðinni.

Te af vallhumli er gott við maga-verkjum; það örvar matarlyst og drepur sýkla. Teið temprar einnig tíðahring hjá konum og það er sagt slá verulega á hita, enda svitadrífandi. Hefur líka góð áhrif á blóðrás og er gott fyrir liðagiktarsjúklinga. Í te er hæfilegt að taka vel fulla teskeið af þurrum blöðum í stóran bolla af sjóðandi vatni og láta trekkja í 10 mínútur. Þrír bollar á dag er hæfilegt. Mörgum þykir gott að hafa brenninetlu með til helminga.

Þurrkuð blöð voru notuð sem krydd, einkum í pylsur og annað kjötmeti. Þá hefur verið bruggað úr jurtinni. Linné segir, að hún gefi sterkara öl en humlar. Blöð voru einnig notuð til þess að drýgja tóbak, og þau má borða hrá eða soðin, þó að þau séu römm, en nýsprottin blöð má hafa í sallat. Blóðnasir má stöðva með því að rúlla upp blöðum og troða í nasir. Vallhumall örvar kekkjun blóðs og hefur samandragandi áhrif á æðar.

Útbúa má baðvatn með því að hella sjóðandi vatni yfir blóm vallhumals og rauðsmára og láta það standa þar til það er orðið kalt. Plönturnar síðan síaðar frá og vatnið notað til þvotta.

Græðismyrsl
Margir af eldri kynslóð aldir upp í sveit þekkja til vallhumalssmyrsls. Blöðin voru aðeins notuð. Smyrsl var þannig búið til, að eftir að blöðunum hafði verið safnað og þau þurrkuð, voru þau skorin niður (söxuð) og soðin stutta stund í litlu vatni. Ósaltað smjör (eða önnur fita) var síðan látin renna saman við smjörið, þangað til það var orðið vel samfellt og ljósleitt. :etta kallast samsuða. Smyrslinu var þá drepið í krukkur eða tréílát og síðan lokað, annaðhvort með tilheyrandi loki eða bundið yfir. Það var geymt á köldum stað.

Vallhumalssmysl er mjög græðandi og líka oft notað sem handáburður, enda mjög mýkjandi. Það er talið eitt bezta gyllinæðar-meðal. Við heyskap sótti mjög á suma menn, að skinnið á höndum varð hart og komu sprungur í lófa og greipar. Var leitað ýmissa ráða til þess að bæta úr því og töldu margir vallhumalssmysl einna bezt til þess. Einnig var áburðurinn notaður gegn útbrotum, bólgum, fleiðrum og sárum. Væri ígerð komin í sárið var talið til bóta að hafa dálítið af ljónslöpp (ljónslummu) með humlinum. Þá var smyrslið notað á sára kýrspena og afrifnar kýr að burði loknum. Í sóknalýsingu Sólheima og Dyrhóla er sagð, að þar sé notuð „samsuða af mellifólíu, ánamöðkum, sauðasmjöri og tjöru til áburðar við mari á holdi“.

Syn. A. lanulosa Nutt., A. occidentalis Raf.