Encalypta Hedw. – klukkumosar

Encalypta Hedw. – klukkumosar

Til ættkvíslarinnar Encalypta Hedw. – klukkumosa teljast um 25 tegundir. Hér á landi vaxa sex tegundir en samtals 15 annars staðar á Norðurlöndum. Þetta eru uppréttar og kvíslgreindar, brúnar til gulgrænar plöntur, allt að 5 cm á hæð.

Blöð eru stór, tungu- til lensulaga, snubbótt eða ydd og oftast með hárodd. Blaðjaðar er flatur eða útundinn neðarlega. Rif er þykkt, endar ýmist fyrir neðan blaðenda eða nær fram í hann, getur einnig gengið fram úr. Frumur framan til í blaði eru ferningslaga eða sexhyrndar, þéttsetnar c-laga vörtum, með þykka veggi. Í blaðgrunni eru ferhyrndar frumur, með rauðleita, þunna veggi, en litlausar og oftast án vartna. Þessar frumur eru oft vel aðskildar frá efri frumum.

Gróhirzlur eru sívalar, uppréttar og dökkbrúnar; þær eru festar á rauðan eða gulan 0,3-2 cm langan stilk. Opkrans er ein- eða tvöfaldur en á stundum enginn eins og hjá E. alpina og E. brevipes. Tennur eru 16 eða 32 og jafnan langar. Gró eru stór, geta verið allt að 50 µm að þvermáli á íslenzkum tegundum.

Hettan er einkennandi fyrir tegundir ættkvíslarinnar. Hún er stór, klukkulaga eða sívöl og oft með langri trjónu. Hettan er oft kögruð neðst og er það mikilvægt greiningareinkenni. En þess ber að gæta, að kögrið hverfur snemma eftir þroskun hettunnar. Á hinn bóginn sitja leifar af hettunni neðst við grunn stilksins langt fram á haust. Þar má sjá, hvernig kögri hettu var háttað.
Flestar tegundir eru tvíkynja og gróhirzlur því algengar, nema á E. streptocarpa. Það getur því verið þrautin þyngri að greina á milli E. streptocarpa og E. procera, ef hin síðarnefnda er án hárodds og gróhirzlna.

Greiningarlykill að tegundum:

1 Plöntur hvorki með gróhirzlur né blöð með hárodd ……….. E. streptocarpa
1 Gróhirzlur algengar. Blöð ýmist með eða án hárodds …….. 2

2 Blöð mjókka jafnt og þétt frá blaðmiðju fram í odd. Enginn opkrans. Gróhirzla slétt …….. E. alpina
2 Blöð tungu- eða spaðalaga, mjókka snögglega nærri blaðenda ……………. 3

3 Gróhirzla rákótt fullþroskuð ………………………… 4
3 Gróhirzla slétt ……………………………………. 5

4 Brúnir æxliþræðir í blaðöxlum. Hetta kögruð. Oft án hárodds. Opkrans tvöfaldur ….. E. procera
4 Engir æxliþræðir í blaðöxlum. Hetta án kögurs (getur verið trosnuð). Stuttir hároddar oft gulleitir. Opkrans einfaldur …….. E. rhabdocarpa

5 Brúnir æxliþræðir í blaðöxlum ………………….. E. procera
5 Engir brúnir æxliþræðir í blaðöxlum ……………… 5

6 Trjónan um þriðjungur til helmingur af lengd hettu. Opkrans einfaldur. Hároddur á efstu blöðum stuttur ….. E. ciliata
6 Trjónan um fjórðungur af lengd hettu. Enginn opkrans. Hároddur á efstu blöðum langur ….. E. brevipes

Encalypta Hedw.

Encalypta procera Bruch — hulduklukka
Encalypta streptocarpa Hedw. — skessuklukka
Encalypta alpina Sm. — fjallaklukka
Encalypta rhaptocarpa Schwägr. — álfaklukka
Encalypta brevipes Schljakov — hæruklukka
Encalypta ciliata Hedw. — kögurklukka

P.s. Lýsingar á einstökum tegundum, teikningar og litmyndir munu birtast smám saman.

Helztu heimildir:
A.J.E. Smith, 2004: The Moss Flora of Britain and Ireland. Cambridge University Press
Ágúst H. Bjarnason, 2010: Greiningarlykill að ættkvíslum íslenzkra blaðmosa (Musci) ásamt tegundaskrá. Fjölrit Vistfræðistofu n:r 40. Reykjavík.
Bergþór Jóhannsson: Íslenskir mosar. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar n:r 22. Desember 1992.
Elsa Nyholm, 1998: Illustrated Flora of Nordic Mosses. Fasc. 4. Copenhagen and Lund.
Munoz, J. 1998. A taxonomic revision of Grimmia subgenus Orthogrimmia (Musci Grimmiaceae). – Annals of the Missouri Botanical Garden 85: 367-403.
Tomas Hallingbäck et al.: Bladmossor: Sköldmossor-blåmossor. ArtDatabanken, Sveriges lantbruksuniversitet. Uppsala 2008.
Tomas Hallingbäck, Ingmar Holmåsen, 2008: Mossor. En fälthandbok. Interpublishing. Stockholm.
ÁHB / 2. október 2014

P.s. Höfundur hlaut styrk frá Hagþenki 2014 til ritstarfa.