Ætt Dicranaceae sensu lato

Ættin klofin

Í eina tíð töldust um sjötíu ættkvíslir blaðmosa (baukmosa) til ættar Dicranaceae s.l. (sensu lato, í víðri merkingu; brúskmosaætt[1]). Hér á landi eru ellefu þeirra, með rétt rúmlega fjörutíu tegundum, en annars staðar á Norðurlöndum eru um tuttugu kvíslir með liðlega sjötíu tegundum. Þannig var þessu háttað, þegar Fjölrit Náttúrufræðistofnunar um brúskmosaætt kom út (Bergþór Jóhannsson, 1991).

Í umfjöllun um Dicranaceae í ofan nefndu fjölriti er getið þessara ellefu ættkvísla og birtur greiningarlykill yfir þær. Að vísu er ættkvíslin Dicranoweisia ekki með í lyklinum og hefur hún fallið niður af einhverjum ókunnum orsökum. Kvíslirnar eru þessar: Trematodon, Aongstroemia, Dichodontium, Campylopus, Dicranella, Dicranoweisia, Cynodontium, Oncophorus, Dicranum, Kiaeria og Arctoa.

 

Nú hafa nokkrar ættir verið klofnar út úr þessari fornu ætt, en þær, sem koma við sögu hér á landi, eru þessar: Dicranaceae (brúskmosaætt), Bruchiaceae (hökulmosaætt), Rhabdo-weisiaceae (kármosaætt) og Leucobryaceae (burstamosaætt), og skiptast ofan nefndar ættkvíslir niður á þær. Þessu til viðbótar hafa tvær ættkvíslir úr tveimur ættum öðrum verið fluttar í eina af hinum nýju ættum, Rhabdoweisiaceae. Þetta eru kvíslirnar Amphidum, sem áður tilheyrði Orthotrichaceae (hettumosaætt), og Glyphomitrium úr ættinni Ptychomitriaceae (hnyðrumosaætt). Þar eð Glyphomitrium var eina ættkvísl innan Ptychomitriaceae hérlendis, fellur ættin því niður úr íslenzku mosaflórunni með þessari breytingu.

Þessi breyting á kerfi mosa er ein af fjölmörgum, sem hafa verið að taka á sig mynd hin síðari ár. Að litlum hluta sér þessa stað í síðasta fjölriti um íslenzka mosa, Skrár og viðbætur n:r 44 (Bergþór Jóhannsson, 2003). Þessi skipting hefur nú verið fest í sessi með útgáfu á leiðbeinandi mosaskrá fyrir Evrópu og Makarónesíu, sem tekin var saman af fjórtán valinkunnum mosafræðingum víða að úr heiminum (Hill et al. 2006).

Skipting ættkvísla á milli ætta er því þannig háttað:

Dicranaceae (brúskmosaætt)	Bruchiaceae (hökulmosaætt)	Rhabdoweisiaceae (kármosaætt)	Leucobryaceae (burstamosaætt)
Aongstroemia	Trematodon	Amphidum	Campylopus
Dicranella		Arctoa
Dicranum		Cynodontium
		Dichodontium
		Dicranoweisia
		Glyphomitrium
		Kiaeria
		Oncophorus

 

Greiningarlykill að Dicranaeae s.l.

Þrátt fyrir áður nefnda skiptingu í ættir, er engu að síður mjög handhægt að fjalla um ættkvíslirnar sem eina heild, þegar fengizt er við greiningar á þeim. Eftirfarandi greiningarlykill hefur verið tekinn saman í því augnamiði að létta mönnum að greina á milli ættkvíslanna.

 

1 Plöntur með æxlikúlum …………………………………………………. 2

1 Engar æxlikúlur ……………………………………………………………. 3

2 Æxlikúlur á rætlingum …………………………………………………. Dicranella

2 Aflöng æxlikorn í blaðöxlum ……………………. Dichodontium pellucidum

3 Rif þekur minnst 1/3 af blaðgrunni …………………………………. 4

3 Rif mjórra …………………………………………………………………… 5

4 Engar hornfrumur, blöð oft einhliðasveigð ………………………. Dicranella

4 Hornfrumur oftast áberandi, litlausar frumur við rif …………. Campylopus

5 Blöð snubbótt, heilrend (sjaldan ekki) …………………………….. 6

5 Blöð ydd; ef snubbótt þá tennt ……………………………………… 7

6 Blöð baksveigð …………………………………………….. Dichodontium palustre

6 Blöð aðlæg, plöntur þráðlaga, sívalar …………….. Aongstroemia longipes

7 Hornfrumur vel afmarkaðar ………………………………………….. 8

7 Hornfrumur ekki afmarkaðar ………………………………………… 13

8 Blöð gróftennt fremst …………………………………… Dicranum

8 Blöð ekki tennt; geta þó verið hrjúf, ójöfn eða lítið tennt fremst ………… 9

9 Þurr blöð mjög hrokkin og uppundin, 1-3 cm á hæð, myndar þétta púða .. Dicranoweisia crispula

9 Þurr blöð lítið eitt hrokkin eða bein ………………………… 10

10 Blöð einhliðasveigð eða bein. Aldrei hrokkin. Blöð ganga fram í langan, allaga, mjólensulaga framhluta. ………………………………………… 11

10 Blöð sveigð í allar áttir, blaðgrunnur slíðurlaga, þurr blöð hrokkin ……………… Oncophorus

11 Stilkur 1-3 mm; þurrar kranstennur standa út frá víðu gróhirzluopi ……………. Arctoa

11 Stilkur 5 mm eða lengri; kranstennur ekki útstæðar, gróhirzluop ekki vítt. Rif nær ekki langt fram úr blöðum ……………………. 12

12 Plöntur tvíkynja. Gróhirzla með hnúð. Sjaldan þykkveggja frumur í rifi (þverskurður) …… Kiaeria

12 Plöntur einkynja. Gróhirzla ekki með hnúð. Þykkveggja frumur í rifi (þverskurður) … Dicranum

 

13 Frumur í blöðum vörtóttar, en þó greinilegar ……………………………….. 14

13 Frumur í blöðum sléttar …………………………………………………………….. 16

14 Blöð breytileg (egg- egglensu- eða tungulaga); blaðgrunnur liggur upp að stöngli; rök blöð út eða baksveigð; tennt framan til, rif tennt fremst á baki …………………………….. Dichodontium

14 Blöð öðruvísi, ýmist slíðurlaga eða ekki ……………………………………….. 15

15 Blöð heilrend; vörtur í fremri hluta blaðs kringlóttar eða ferhyrndar, aflangar neðar í blaði. Enginn opkrans …………… Amphidium

15 Blöð tennt framan til; frumur miklu frekar með gúlp en vörtu. Með opkrans …….. Cynodontium

 

16 Blaðrönd tvö frumulög á þykkt í framhluta blaðs ……………………….. 17

16 Blaðrönd eitt frumulag á þykkt ………………………………………………… 20

17 Gróhirzla næstum kúlulaga, slétt, trjóna bein. Gró 40-50 μm. Vex við sjó ……… Glyphomitrium

17 Mosi öðru vísi …………………………………………………………………….. 18

18 Gróhirzla rákótt, blaðgrunnur ekki slíðurlaga ……………………………….. Cynodontium

18 Gróhirzla slétt, blaðgrunnur slíðurlaga ……………………………………….. Oncophorus

20 Gróhirzla með hálsi, sem er lengri en gróhylki; alltaf með gróhirzlu … Trematodon

20 Gróhirzla ekki með löngum hálsi; ekki alltaf með gróhirzlu ………. 21

21 Þurr blöð ekki hrokkin; blöð stundum með slíðurlaga grunni ………….. Dicranella

21 Þurr blöð hrokkin ………………………………………………………………… 22

22 Blaðgrunnur slíðurlaga. Gróhirzla slétt ………………………………………… Oncophorus

22 Blaðgrunnur ekki slíðurlaga. Gróhirzla rákótt ………………………………. Cynodontium

Rétt er að taka fram, að enginn greiningarlykill er svo fullkominn, að honum megi algjörlega treysta. Nauðsynlegt er að skoða önnur eintök til samanburðar, ef þau eru við höndina eða bera eintakið mjög vel saman við þá lýsingu, sem er gefin á hverri tegund í sérfræðiritum.

Eini íslenzki heildarlykill að ættkvíslum innlendra blaðmosa er fjölritað hefti eftir undirritaðan:

Greiningarlykill að ættkvíslum íslenzkra blaðmosa (Musci) ásamt tegundaskrá. Fjölrit Vistfræðistofu n:r 40. Reykjavík 2010.

 

 

ÁHB / 4. desember 2014

P.s. Höfundur hlaut styrk frá Hagþenki 2014 til ritstarfa.

 

Ath. Vegna tækniörðugleika reyndist ekki unnt að setja inn myndir; þær munu birtast síðar.

Heimildaskrá

A.J.E. Smith, 2004: The Moss Flora of Britain and Ireland. Cambridge University Press

Ágúst H. Bjarnason, 2010: Greiningarlykill að ættkvíslum íslenzkra blaðmosa (Musci) ásamt tegundaskrá. Fjölrit Vistfræðistofu n:r 40. Reykjavík.

Bergþór Jóhannsson, 1991: Íslenskir mosar. Brúskmosaætt. – Fjölrit Náttúrufræðistofnunar n:r 19; bls. 112.

Bergþór Jóhannsson, 2003: Íslenskir mosar. Skrár og viðbætur. – Fjölrit Náttúrufræði-stofnunar n:r 44:1-135.

Hesselbo, Aug. 1918: The Bryophyta of Iceland. – Í: L. Kolderup Rosenvinge & Eug. Warming (eds.). The Botany of Iceland. Vol. I. Part II, 4:395-677.

Hill, M.O.; Bell, N.; Bruggeman-Nannenga, M.A.; Brugués, M.; Cano, M.J.; Enroth, J.; Flatberg, K.I.; Frahm, J.P.; Gallego, M.T.; Garilleti, R.; Guerra, J.; Hedenäs, L.; Holyoak, D.T.; Hyvönen; Ignatov, M.S.; Lara, F.; Mazimpaka, V.; Muñoz, J.; Söderström, L. – An annotated checklist of the mosses of Europe and Macaronesia – Journal of Bryology, Volume 28, Number 3, September 2006, pp. 198-267(70)

Norris, D.H. & Koponen, T. 1999: Bryophyte flora of the Huon Peninsula, Papue New Guinea. LXVII. Amphidium (Rhabdoweisiaceae, Musci). – Ann. Bot. Fennici 36: 265-269.

Nyholm, E. (red.) 1987-1998: Illust. flora of Nordic mosses. Fasc. 1-4. – Nordisk Bryol. Förening, Köbenhamn och Lund.

Stech, M. 1999: Dichodontium palustre (Dicks.) Stech comb. nov., a new name for Dicranella palustris (Dicks.) Crundw. ex Warb. (Dicranaceae, Bryopsida). – Nova Hedwigia 69: 237-240.