Af hrauni eigum við nóg?

Hraun á Íslandi, sem runnið hafa á nútíma, þekja 11’686 km² eða rétt rúm 11% lands. Hraunin hafa myndazt á eldvirku svæðum landsins, sem liggja af Suðvesturlandi í norðaustur upp í Langjökul og frá Vestmannaeyjum, um Kverkfjöll, og norður í Axarfjörð, auk smærri svæða á Vesturlandi og við Hofsjökul og Öræfajökul. Hraunabreiður setja því víða sterkan og mikilfenglegan svip á landið. Stærsti hluti þessara hrauna hefur brunnið fyrir landnám en um 22% þeirra eftir landnám og kallast þau söguleg hraun.

Hér fyrr á árum vikust menn undan því, að byggja hús eða leggja vegi um hraun. Ýmsar ástæður lágu þar að baki, eins og vatnsleysi en líka það, að vinnuvélar voru ekki nægilega öflugar til þess að vinna á brunanum. Þetta varð til þess, að hraun voru tiltölulega lítið spillt.

Nú er öldin önnur. Auðvelt er að leggja vatnsleiðslur um langan veg og með stórvirkum vinnuvélum veitist mönnum létt verk að mylja og slétta hin úfnustu hraun. Vissulega er oft réttlætanlegt og jafnframt nauðsynlegt að nýta sér hraunin til að reisa þar mannvirki. En kapp er bezt með forsjá. Svo er að sjá sem menn skirrist ekki við að beita jarðýtum á hraun og senn kemur að því, að leitun verði á óspilltum hraunabreiðum, ef fram fer sem horfir.

Mýmörg dæmi er unnt að nefna um mjög ógætilega meðhöndlun hrauna, þar sem auðveldlega hefði mátt hlífa stórum, dýrmætum svæðum. Á Reykjanesskaga er þegar búið að ryðja slóða í gegnum nær hvert hraun þar og nú stendur mikið til, ef farið verður í fyrirhugaðar virkjanir þar. Fyrir fáum árum var rudd slóð að nauðsynjalausu undir girðingarstæði í sögulegu hrauni við rætur Heklu og mikil spjöll þar unnin á vegum Landgræðslu ríkisins. Þá var lögð vatnsleiðsla gegnum Grábrókarhraun á vegum Orkuveitu Reykjavíkur og rudd hvorki meira né minna en 9 metra breið slóðgata undir eina pípulögn í gegnum vel gróið og sérstakt hraunið á um 3 km kafla. Fyrir fáum árum var nokkrum hekturum af sögulegu hrauni, Afstapahrauni, sópað burt og við blasir nú bert grjót og draslaralegar malargryfjur.Hraun á Hellisheiði og í Svínahraunsbruna hafa ekki farið varhluta af sóðalegri umgengni orkufyrirtækja. Þá hafa slóðar með háspennulínum nú þegar spilt víðlendum hraunum.

Höfundur þessa pistils þykist vera nokkuð kunnugur umhverfismati síðastliðinn áratug og leyfir sér að draga stórlega í efa, að ofan nefndar framkvæmdir hafi hlotið tilskilda umfjöllun. Það hlýtur að mega gera þá kröfu til Umhverfisstofnunar og Skipulagsstofnunar, að þær geri grein fyrir því, hvernig á þessum hremmilegum spjöllum standi.

Gróður í hraunum er mjög sérstæður og þar á sér stað landnám tegunda, sem er einstakt í gjörvalli Evrópu. Á fáum stöðum öðrum verður gróður jafn gróskulegur. Íslendingum ber því rík skylda til þess að standa sérstakan vörð um þessi gróðurfélög og ber að forðast skipulagslausar og handahófskenndar framkvæmdir í hraunum. Svo undarlega sem það kann að virðast, er nú orðin leitun á óspilltum hraunaflákum hér á landi. Slíkt er algjör óhæfa.