Grasatal Jónasar Hallgrímssonar

 

LATNESK OG ÍSLENZK JURTAHEITI

 

(Upphafið)

 

DICOTYLEDONES

 

GRASATAL J.H.		Latnesk og íslenzk heiti á plöntutegundum í Grasatali Jónasar Hallgrímssonar eins og þau eru réttust talin nú um stundir.
Ranunculaceœ	Sóleyingar	Ranunculaceae	Sóleyjaætt
Thalictrum		Thalictrum
alpinum	krossgras, brjóstagras, kverkagras.	alpinum	brjóstagras
Ranunculus		Ranunculus
aquatilis v. capillaceus	lónasóley	eradicatum	lónasóley
reptans	skriðsóley	reptans	flaga- eða liðasóley
glacialis	dvergasóley	glacialis	jöklasóley
*nivalis	snæsóley	nivalis	vex ekki hér
*Lapponicus	finnasóley	lapponicus	vex ekki hér
hyperboreus	norðsóley	hyperboreus	trefjasóley
acris	brennisóley	acre	brennisóley
*polyanthemos		polyanthemos	vex ekki hér
repens	greinasóley	repens	skriðsóley
Caltha		Caltha
palustris	lækjasóley, hófblaðka	palustris	hófblaðka

 

Papaveraceœ	Svöfnungar	Papaveraceae	Draumsóleyjaætt
Papaver		Papaver
nudicaule	melasól, svefnurt	radicatum	melasól

 

Cruciferœ	Krossungar	Brassicaceae	Krossblómaætt
Nasturtium		Rorippa
palustre	lindablóm	palustris (e.t.v. islandica)	kattarjurt (?)
Arabis		Arabis
alpina	gæsakál	alpina	skriðnablóm
		Arabidopsis
petræa v. hispida	do.	petraea	melablóm
petræa v. hastulata	do.	petraea	melablóm
Cardamine		Cardamine
*bellidifolia	lambaklukka	bellidifolia	jöklaklukka
*hirsuta	loðklukka	hirsuta	lambaklukka
*intermedia		intermedia	vex ekki hér
pratensis	hrafnaklukka (kattarbalsam)	pratensis	hrafnaklukka
Draba		Draba
*alpina	gæsablóm	oxycarpa	fjallavorblóm
muricella	do.	stellata	vex ekki hér
hirta	do.	glabella	túnvorblóm
hirta v. oblongata	do.	do.	do.
incana	do.	incana	grávorblóm
*muralis	do.	muralis	vex ekki hér
Erophila		(Erophila)
vulgare		verna	vorperla
Cochlearia		Cochlearia
officinalis	skarfakál	officinalis	skarfakál
*Danica	do.	danica	vex ekki hér
Anglica	do.	anglica	vex ekki hér
Thlaspi		Lepidium
*campestre	pungarfi, hjartarfi	campestre	(akurperla)
Cakile		Cakile
maritima	strandbúi	maritima	fjörukál
Capsella		Capsella
bursa pastoris	smalapungur	bursa-pastoris	hjartarfi
Subularia		Subularia
*aquatica		aquatica	alurt
Sinapis		Sinapis
*pratensis [sic.]	mustarður	arvensis (?)	(arfamustarður)

 

Violaceœ	Fjólungar	Violacae	Fjóluætt
Viola		Viola
palustris	fjóla, mýrifjóla	palustris	mýrfjóla
canina	týsfjóla	canina	týsfjóla
tricolor	brekkusóley, blóðsóley, þrenn ingargras	tricolor	þrenningarfjóla

 

Droseraceœ	Sóldöggvar	Droseraceae	Sóldaggarætt
Drosera		Drosera
rotundifolia	sóldögg	rotundifolia	sóldögg
*longifolia	do.	longifolia	vex ekki hér
		Parnassiaceae	Mýrasóleyjaætt
Parnassia		Parnassia
palustris	mýrisóley	palustris	mýrasóley

 

Caryophyllaceœ		Caryophyllaceae	Hjartagrasaætt
Silene		Silene
inflata v. maritima		uniflora	holurt
		Atocion
*rupestris		rupestre	vex ekki hér
		Silene
acaulis	lambagras, gulltoppur, holtarót, harðaseigjur.	acaulis	lambagras
Lychnis		Lychnis
flos cuculi	múkahetta	flos-cuculi	munkahetta
Viscaria		Viscaria
alpina	kveisugras, augnfró; fjallaljós	alpina	ljósberi
Sagina		Sagina
procumbens		procumbens	skammkrækill
Spergula		Spergula
*arvensis	vallskurfa	arvensis	skurfa
		Sagina
nodosa	liðskurfa	nodosa	hnúskakrækill
saginoides	langskurfa	saginoides	langkrækill
(spergella) subulata	fimmungur	subulata	broddkrækill
Stellaria		Stellaria
media	miðstjarna	media	haugarfi
Edwardsii	játvarðsstjarna	longipes	vex ekki hér
humifusa		humifusa	lágarfi
crassifolia v. subalpina	dulstjarna	crassifolia	stjörnuarfi
		Minuartia
biflora	tvístjarna	biflora	fjallanóra
		Cerastium
cerastoides	hástjarna	cerastoides	lækjafræhyrna
Arenaria		Minuartia
rubella	rauðsandi	rubella	melanóra
rubella v. hirta	loðsandi	rubella	melanóra
		Arenaria
ciliata v. [humifusa]	skeggsandi	norvegica	skeggsandi
serpyllifolia	smásandi	serpyllifolia	vex ekki hér
		Honckenya
peploides	fjöruarfi, berjaarfi, smeðjukál	peploides	fjöruarfi
Cerastium		Cerastium
vulgatum	músareyra	fontanum	vegarfi
holosteoides	do.	fontanum v. holosteoides	vex ekki hér
alpinum	do.	alpinum	músareyra
viscosum	[do.].	fontanum	vegarfi
latifolium	[do.].	nigrescens v. laxum	fjallafræhyrna

 

Lin[ac]eœ	Línungar	Linaceae	Línætt
Linum		Linum
catharticum	villihör	catharticum	villilín

 

Geraniaceœ	Blágresingar	Geraniaceae	Blágresisætt
Geranium		Geranium
sylvaticum	blágresi, litunargras	sylvaticum	blágresi
pratense	engjablágresi	pratense	(garðablágresi)

 

		Hippuridaceae	Lófótsætt
Hippuris		Hippuris
vulgaris	hrossatagl (marhálmur austanlands)	vulgaris	lófótur

 

________________________

 

		Scrophulariaceae	Grímublómaætt
Veronica		Veronica
beccabunga	vatnsarfi	beccabunga	vex ekki hér
officinalis	æruprís	officinalis	hárdepla

 

________________________

 

		Lentibulariaceae	Blöðrujurtarætt
Pingvicula		Pinguicula
vulgaris	lyfjagras, kæsisgras, Jóns-gras	vulgaris	lyfjagras
alpina	fjallalyf	alpina	fjallalyfjagras

 

________________________

 

		Zosteraceae	Marhálmsætt
Zostera		Zostera
marina	marhálmur	angustifolia	marhálmur

Grasatal Jónasar Hallgrímssonar, sem hér birtist, er tekið upp úr bókinni Rit eftir Jónas Hallgrímsson, V. Smágreinar dýrafræðilegs efnis, ævisaga o.fl., Reykjavík 1937, bls. 126-128.

Í fyrstu tveimur dálkum er Grasatalið eins og það birtist í ofanritaðri bók. Í tveimur dálkum þar á eftir er grasatalið lagað að flokkunarfræði eins og hún er núna.
Í skýringum með Grasatalinu segir: »Latnesku heitin eru rúmar 17 síður (dálkar); er óvíst hver hefir skrifað þau eða hvern þátt hann á í þessari skrá, en víst virðist þessi uppskrift hafa verið gerð fyrir hann og hann ætlað sér að setja íslenzku jurtaheitin við allar jurtirnar. Hér eru prentaðar að eins fyrstu síðurnar og síðan fáein einstök nöfn, sem Jónas hefir einnig sett íslenzk heiti við.«
Augljóst virðist, að latnesku nöfnin eru tekin beint upp úr skrá, sem birtist í ritinu Minéralogie et Géologie eftir E. Robert (Paris 1840) í níu binda ritröðinni Voyage en Islande et au Groënland, sem gefin var út að loknum hinum mikla leiðangri undir forystu Paul Gaimard 1935. – Skráin er til komin þannig, að E. Robert fékk Jens Laurentius Moestue Vahl (1796-1854) til þess að endurskoða gömul, íslenzk plöntutöl með tilliti til þeirra tegunda, sem til voru í dönskum söfnum. Jens L. M. Vahl þessi var lyfjafræðingur og mikill áhugamaður um grasafræði. Hann var aðstoðarmaður í grasa- og bókasafni í Kaupmannahöfn, ferðaðist víða um Evrópu og til Grænlands í leit að plöntum og tók þátt í leiðangri P. Gaimards til Spitsbergens. Til Íslands mun hann aldrei hafa komið.
Plöntuskrá J. Vahls, Liste des plantes que l‘on suppose exister en Islande, er níu síður í tveimur dálkum og birt á eftir stuttri ritgerð um gróður á Íslandi, Observations sur la végétation en Islande (bls. 337-370 í ofan nefndu riti).

Ekki hefur unnizt tími til þess að bera skrá J. Vahls saman við eldri skrár, sem þó nokkrar eru til. Þessar eru helztar:

Ártal	Höfundur	Heiti
1770	O. F. Müller	Enumeratio Stirpium in Islandia sponte crescentium
1772	Johan Zoëga	Flora Islandica – Sjá Ferðabók Eggerts og Bjarna
1786	Nikolai Mohr	Forsög til en Islandsk Naturhistorie
1811	G. S. Mackenzie	Travels in the Island of Iceland during the summer of the year 1810
1813	W. J. Hooker	List of Icelandic Plants
1821	A. M. Mørch	Óbirt skrá
1824	Theodor Gliemann	Geographische Beschreibung von Island
1830	Oddur J. Hjaltalín	Íslenzk grasafræði

Í plöntuskrá J. Vahls eru taldar 394 tegundir og afbrigði blómplatna og 397 blómleysingjar, alls 791 tegund (sjá Þorv. Thoroddsen: Landfræðis. Íslands, IV:190). Í skránni eru aðeins latnesk nöfn og þær tegundir merktar með stjörnu (*), sem höfundur telur fulla vissu fyrir að vaxi á Íslandi.

Grasatal Jónasar er bein afritun á plöntuskrá J. Vahls. Örfáar stafsetningarvillur hafa slæðzt inn og eru þær leiðréttar hér án athugasemda; þá tíðkaðist á þessum árum að tákna afbrigði (varietas, var. eða v.) með grískum bókstöfum, β og γ, en í stað þeirra er hér höfð skammstöfunin v. Þá eru í Grasatali Jónasar á hinn bóginn þær tegundir merktar með stjörnu (*), sem óvíst er að vaxi á Íslandi, öfugt við það, sem er í skrá J. Vahls. Grunur leikur á, að ein villa sé í báðum skránum. Ekki hefur tekizt að finna tegundina Sinapis pratensis og hníga öll rök að því, að hér sé átt við S. arvensis.

Flokkunarkerfi plantna hefur vissulega breytzt mikið frá dögum Jónasar. Engu að síður er auðvelt að ráða við hvaða tegundir er átt hverju sinni. Margar tegundir hafa flutzt á milli ættkvísla, nýjar kvíslir skilgreindar og einni tegund skipt í tvær eða jafnvel þrjár aðrar. Sem dæmi má nefna ættkvíslina Arenaria, sem klofin hefur verið í þrjár: Arenaria, Minuartia og Honckenya. Slíkar skiptingar sjást greinilega í töflunni. Þá eru hér íslenzk nöfn á slæðingum höfð innan sviga.

Hnýsilegast í Grasatali Jónasar Hallgrímssonar eru réttilega íslenzku plöntunöfnin. Þar sem hér er því miður aðeins um útdrátt úr talinu að ræða, er ekki vitað, hvort fleiri íslenzk nöfn komi þar fyrir.

Um íslenzku plöntunöfnin verður vonandi fjallað í öðrum pistli síðar.

ÁHB / 20.11.2012