Sumarið 1969 vann eg hjá Surtseyjarfélaginu við að fylgjast með landnámi plantna í Surtsey. Ekki skal orðlengja um það hér, því að greint hefur verið frá öllu á öðrum vettvangi, nema einu atriði, sem hefur legið í þagnargildi alla tíð.
Eitt sinn, þegar eg var í Reykjavík, bárust þau skilaboð úr Surtsey, að fundizt hefði sérkennileg planta úti í hrauni. Finnendur, sem voru þrír eða fjórir erlendir náttúrufræðingar og einn íslenzkur grasafræðingur, treystu sér ekki til þess að nafngreina tegundina en hölluðust helzt að því, að það væri þúfusteinbrjótur. Var nú talið ráðlegt, að eg hraðaði för minni út í Surtsey, því að von væri til að fleira fyndist, ef vel yrði leitað. Það var þó ekki fyrr en þremur dögum seinna, sem Þórólfur Magnússon treysti sér til að fljúga með mig út vegna veðurs.
Eg fann plöntuna eftir skamma leit. Miðað við fyrri lýsingu hafði hún vaxið ótrúlega hratt. Fyrst stóð eg agndofa yfir þessari sérkennilegu plöntutegund, sem minnti frekast á kartöflugras. Eg beygði mig niður og velti frá tveimur hraunhellum, sem lágu upp að plöntunni hvor sínum megin. Þar undir var einkennileg hrúka, sem var mjög lin, þegar potað var í hana. Allt í einu varð mér ljóst, hvað þarna var á ferð. Einhver hafði gengið örna sinna undir hraunsnefi í skjóli fyrir suð-austan áttinni og upp úr saurnum óx þessi fagurlega tómatplanta (Solanum lycopersicum), um 15 cm á hæð.
Tómatplanta í Surtsey 1969. -- Ljósmynd: Ágúst H. Bjarnason
Þegar mér varð þetta ljóst, mokaði eg öllu upp í plastpoka og hnýtti vendilega fyrir. Var þess vel gætt, að ekkert yrði eftir, því að það mátti ekki spilla fyrir náttúrlegu landnámi. Fáum dögum síðar kom Þórólfur að nýju og tók pokann með sér til Heimaeyjar.
Vitaskuld var hvorki þá fremur en nú leyfilegt að tefla við páfann úti í náttúrunni í Surtsey, en hvað gera menn ekki, þá er mikið liggur við. ─ Saga þessi rifjaðist upp fyrir mér, þegar eg las frétt um plöntur í Surtsey fyrir skömmu. Mikil áherzla var lögð á, að þetta vitnaðist ekki á sínum tíma, því að álitið var, að það myndi skaða orðspor þeirra, sem töldu sig vísindamenn. Engu að síður kvisaðist þetta út, en fór aldrei hátt. Það ætti að vera óhætt að segja frá þessu núna, rúmum fjörtíu árum eftir að tómatplanta óx í Surtsey.
Leitarorð: ástand gróðurs í Surtsey • gróður í Surtsey • gróðurfar í Surtsey • plöntur í surtsey 1969 • sjaldgæf planta • sjaldgæfar plöntur • Surtsey • tómatplanta í Surtsey • tómatur