Sóleyjaætt – Ranunculaceae

Langflestar tegundir ættarinnar Ranunculaceae (sóleyjaættar) eru jurtkenndar, einærar eða fjölærar; stöku tegundir eru runnar og klifurplöntur. Þær hafa stakstæð blöð eða í stofnhvirfingu, sjaldan gagnstæð (Clematis) eða kransstæð, sem eru heil til flipótt eða samsett. Blaðrendur heilar, tenntar eða skertar; hand- eða fjaðurstrengjótt. Axlarblöð eru engin eða mjög sjaldgæf (Thalictrum).
Blóm eru regluleg, þá oftast í fleirsprota blómskipunum (lokuðum), eða einsamhverf (Delphinium og Aconitum), jafnan í einsprota skipunum (opnum); tvíkynja (sjaldan einkynja). Blómhlíf er ýmist einföld eða tvöföld. Ef bikarblöð þá 3-6(-20); á stundum krónublaðkennd, þá lit, geta myndað spora. Krónublöð 0-26, lauskrýnd (nema í Consolida). Sykrukirtlar við sérstök blöð eða fræfla er innan margra kvísla. Fræflar eru 5 til margir, stakstæðir; frjóþræðir mjóir og frjóknappar opnast með lengdarrifum. Frævur eru yfirstæðar, ein til fjölmargar, krans- eða stakstæðar, einblaða og lausar hver frá annarri, með eða án stíls, stíll myndar á stundum trjónu á aldinum. Aldin er hnetur eða belghýði, sjaldan ber (Actaea) eða steinaldin. Fræ eru rík af olíu og prótínum. – Flestar plöntur eru frævaðar af skordýrum en hjá Thalictrum er vindfrævun.

Innan sóleyjarættar eru fáar ef nokkrar nytjaplöntur. Hins vegar eru fjölmargar tegundir ræktaðar til skrauts (Anemone, Aquilegia, Cimifuga, Clematis, Delphinium, Helleborus, Nigella, Ranunuculus, Thalictrum og Trollius).

Tegundir ættarinnar eru ef til vill þekktastar fyrir það að innihalda eiturefni. Þar eru Aconitum-tegundir þekktastar. Öll plantan er eitruð, en einkum þó rætur. Plantan hefur orðið mörgum að bana. Í fyrstu finna menn fyrir dofa í fótum, síðan lamast menn, mjög hægist á hjartslætti og þá fylgja öndunarerfiðleikar. Eftir það líða vart nema tvær klukkustundir þar til menn gefa upp öndina. Allan tímann er hugsunin skýr. Áður fyrr var plantan höfð á örvaroddum til þess að drepa bráð og dauðadæmdir menn voru látnir drekka te af jurtinni.
Í mörgum tegundum eru efni, sem valda útbrotum. Þó hafa ný og fersk blöð af vorsóley (Ranunculus ficaria) verið notuð í sallöt. Annars staðar á Norðurlöndum vex sóleyjartegund nokkur, sem kallast betlisóley (Ranunculus sceleratus). Nafnið er komið til af því, að betlarar stunduðu það lengi að maka sig og jafnvel börn sín með plöntunni, en þá komu fram ljót sár og stórar blöðrur á húðinni, sem leit mjög illa út. Þeir gerðu þetta til þess að öðlast meðaumkun betri borgara og auka gjafmildi þeirra sér til handa.
Þrátt fyrir ýmis eiturefni hafa tegundir ættarinnar verið notaðar til lækninga. Nánar verður rætt um það undir viðeigandi ættkvíslum, þegar og ef um þær verður fjallað.
Fulltrúar ættarinnar vaxa um allan heim, en einkum þó í tempruðu beltunum. Til hennar heyra nú 58 ættkvíslir með samtals um 1750 tegundir. Hér á landi vaxa villtar tíu tegundir, sem teljast til þriggja eða fimm ættkvísla eftir því, hvernig þær eru flokkaðar til ættkvísla. Að auki vaxa um fjórar tegundir sem slæðingar en fjölmargar tegundir eru ræktaðar í skrúðgörðum. Yfirleitt er auðvelt að þekkja tegundir sóleyjaættar. Þær geta þó líkzt plöntum af rósaætt, en auðveldast er að þekkja þær á því, að þær eru flestar með utanbikar, sem tegundir af sóleyjarætt hafa aldrei.

Hér á eftir fylgir greiningarlykill að íslenzkum ættkvíslum eða tegundum, ef aðeins ein tegund er innan kvíslar. Íslenzkar tegundir eru:
Hófsóley (Caltha palustris L.)
Brjóstagras (Thalictrum alpinum L.)
Jöklasóley (Beckwithia glacialis (L.) Á. et D. Löve)
Brennisóley (Ranunculus acris L.)
Sifjarsóley (R. auricomus L.)
Trefjasóley (R. hyperboreus Rottb.)
Dvergsóley (R. pygmaeus Wahlenb.)
Skriðsóley (R. repens L.)
Flagasóley (R. reptans L.)
Lónasóley (Batrachium eradicatum (Laest.) Fr.)

Á eftir greiningarlykli að íslenzkum ættkvíslum fylgir lykill að helztu ættkvíslum sóleyjaættar, sem eru ræktaðar hér í görðum.

Greiningarlykill að íslenzkum ættkvíslum:

1 Blómhlíf einföld ………………………………………………………. 2
1 Blómhlíf tvöföld ………………………………………………………. 3

2 Blóm stór með gula blómhlíf ………………………………….. hófsóley (Caltha palustris)
2 Blóm lítil með rauðlita blómhlíf ……………………………… brjóstagras (Thalictrum alpinum)

3 Krónublöð gul ………………………………………………. sóleyjar (Ranunculus)
3 Krónublöð hvít, en sum roðna með aldrinum ………………………………… 4

4 Vatnajurt, með þráðmjóa blaðflipa; blóm um 1 cm að þvermáli ………… lónasóley (Batrachium eradicatum)
4 Vex á melum og í skriðum, með flata blaðflipa; blóm 2-2,5 cm að þvermáli ….. jöklasóley (Beckwithia glacialis)
Greiningarlykill að íslenzkum ættkvíslum, slæðingum og helztu ættkvíslum sóleyjaættar, sem eru ræktaðar hér í görðum:

1 Blóm einsamhverf ………………………………………………….. 2
1 Blóm regluleg …………………………………………………….. 3

2 Blóm ekki með spora …………………………………………. Aconitum (venusvagnar)
2 Blóm með spora ………………………………………………. Delphinium (riddarasporar)

3 Trékenndar plöntur með gagnstæð blöð ……………………. Clematis (bergsóleyjar)
3 Jurtir með stakstæð, kransstæð eða engin stöngulblöð ……………………. 4

4 Stöngull með 3 eða 4 kransstæð blöð eða reifablað upp við blómskipun …….. 5
4 Án reifablaða og án kransstæðra stöngulblaða …………………………….. 8

5 Reifablað upp undir blómi ……………………………………………… 6
5 Kransstæð blöð (háblöð) vel neðan við blóm ……………………………….. 7

6 Blóm gul …………………………………………………….. Eranthis (vorboðar)
6 Blóm blá (sjaldan hvít eða rósrauð) …………………………….. Hepatica (blámar)

7 Stöngulblöð græn með breiða flipa …………………………… Anemone (snotrur)
7 Stöngulblöð með þráðmjóa flipa ……………………………… Pulsatilla (geitabjöllur)

8 Ein fræva úr einu fræblaði, myndar ber. Hvít blóm í klasa ………… Actaea (klausturþrúgur)
8 Margar frævur, mynda hýði eða smáhnetur ……………………………… 9

9 Blómhlífarblöð skiptast greinilega í bikarblöð og krónublöð ………………. 10
9 Blómhlífarblöð hvert öðru lík …………………………………………. 12

10 Krónublöð gul …………………………………………………………. Ranunculus (sóleyjar)
10 Krónublöð hvít, en sum roðna með aldrinum ……………………………….. 11

11 Vatnajurt, með þráðmjóa blaðflipa; blóm um 1 cm að þvermáli ………… Batrachium eradicatum (lónasóley)
11 Vex á melum og í skriðum, með flata blaðflipa; blóm 2-2,5 cm að þvermáli …. Beckwithia glacialis (jöklasóley)

12 Fræflar eru lengri en blómhlíf; vindfrævun ………………. Thalictrum (brjóstagrös)
12 Fræflar eru styttri en blómhlíf; skordýrafrævun …………………………….. 13

13 Blóm drúpa, blá, fjólublá eða hvít. Blómhlífarblöð bikarlaga; með spora ………. Aquilegia (vatnsberar)
13 Blóm upprétt, gul (sjaldan hvít eða rauðgul); án spora ……………………….. 14

14 Blöð heil, heilrend eða tennt. Blómhlífarblöð oftast 5 eða lítið eitt fleiri ….. Caltha (hófsóleyjar)
14 Blöð handskipt. Blóm kúlulaga (fornþýzka: trol, kúla), blómhlífarblöð um 10 …… Trollius (glóhnappar)

ÁHB / 3. júní 2013

Leitarorð: Aconitum • Clematis • Ranunculaceae • sóleyjaætt • vindfrævun